Translate

Thứ Hai, 9 tháng 6, 2025

Bảy Nhịp Tốc Hành Tâm: Quyết Định Cả Nghiệp Luân Hồi



Trong hệ thống Abhidhamma, lộ trình tâm (citta-vīthi) được mô tả như một chuỗi 17 sát-na chớp nhoáng; trung tâm của chuỗi ấy là **bảy sát-na Tốc hành tâm (javana, “chạy vùn vụt”). Chính tại javana tâm phóng toàn bộ năng lực tạo nghiệp, tích luỹ thiện–ác, và cũng tại đây những sát-na siêu thế (lokuttara-javana) chặt phăng vô minh để mở ra Niết-bàn. Nắm vững Javana là chìa khoá hiểu vì sao một ý nghĩ thoáng qua có thể quyết định cả kiếp sống; cũng là nền tảng để hành giả thiền quán bắt “điểm gãy” chuyển hoá tâm ngay khi nó vừa sinh. Chúng ta sẽ đi từ bức tranh tổng quan lộ trình tâm, giải phẫu 7 sát-na Javana từng lớp, so sánh ba loại lộ trình (ngũ môn, ý môn, cửa “một sát-na”), đối chiếu các bộ luận lớn, kèm ví dụ đời thường và gợi ý thực hành.

I. Bối cảnh chung của lộ trình tâm

1. Mô hình 17 sát-na

Theo Visuddhimagga và A Comprehensive Manual of Abhidhamma (Bhikkhu Bodhi) mỗi lần thức bám một đối tượng ngũ quan, tiến trình đi qua các chặng: Hữu phần → Dao động → Ngũ môn hướng tâm → Ngũ thức → Tiếp thọ → Suy đạc → Xác định → 7 Javana → Đồng sở duyên (tadarammana) → Hữu phần tiếp tục. (saraniya.com, wisdomlib.org)
Mọi chặng gộp lại vẻn vẹn 17 “mind-moments” diễn ra trong khoảng 1/ 75 000 giây (tính theo con số 455 000 citta/giây nơi Abhidhamma-ṭīkā) (dhammawheel.com).

2. Vì sao Javana là “trái tim” của lộ trình?

Bảy Javana là chặng tâm tăng tốc: tại đó vitakka, vicāra, tất cả 52 tâm sở được “bơm” năng lượng mạnh gấp 10–100 lần các sát-na khác; vì vậy thiện–bất thiện, siêu thế hay phàm tục đều đóng dấu nghiệp chính ở 7 điểm này (puredhamma.net, wisdomlib.org).

II. Định nghĩa và thuật ngữ cốt lõi

Thuật ngữ Pāli Nghĩa khái lược Vị trí trong vīthi
Javana (“chạy vùn vụt”) 7 sát-na nhanh nhất, tâm “phóng lực” Giữa vīthi
Bhavaṅga (dòng hữu phần) Dòng tâm “nền” duy trì đời sống khi không có đối tượng mới Trước & sau vīthi
Tadarammana (đồng sở duyên) 2 sát-na “ghi dấu”, củng cố kinh nghiệm Sau Javana

Chú ý: Một lộ trình ý-môn (manodvāra-vīthi) thường chỉ có 7 Javana + xác định, bỏ qua ngũ thức; nhờ vậy tâm có thể “duyệt lại” đối tượng cũ siêu nhanh. (wisdomlib.org)

III. Cấu trúc 7 Tốc hành tâm

1. Sát-na 1 - 3 : “Khởi phát”

Sát-na 1 chu động chấp nhận đối tượng, 2–3 gia tăng lực. Chúng gần luôn mang tính chất tích luỹ (parikamma) và cận định (upacāra) khi đối tượng là đề mục samatha. (wisdomlib.org, abhidhamma.com)

2. Sát-na 4 : “Con đường” (maggacitta khi siêu thế)

Ở hành giả đạo quả, sát-na 4 chính là Chánh Đạo siêu thế – đốn chặt kiết sử; với phàm phu, đây vẫn chỉ là tâm thiện/bất thiện cực mạnh. (buddhistinquiry.org)

3. Sát-na 5 - 7 : “Dự lưu” – lưu giữ lực của sát-na 4

Ba sát-na cuối (phala, phala, phala) “vỗ” lại đối tượng, dầu thành nghiệp (nếu phàm) hay an lạc Niết-bàn (nếu Thánh). (wisdomlib.org)

Tổng lực 7 sát-na quyết định thời khắc gieo nghiệp hoặc nhổ gốc vô minh.

IV. Phân loại Javana theo tính chất nghiệp

Loại Ví dụ Năng lực Trích nguồn
Thiện (kusala-javana) Tâm bố thí, giữ giới Tạo nghiệp lành & tích ba-la-mật (dhammahome.com)
Bất thiện (akusala-javana) Tham, sân, si Gieo nhân luân hồi cõi khổ (puredhamma.net)
Bất động/kriyā Tâm A-la-hán hoạt động hằng ngày Không tạo nghiệp, chỉ thực thi chức năng (saraniya.com)
Siêu thế (lokuttara-javana) 4 Đạo + 4 Quả Cắt kiết sử, mở Niết-bàn (buddhistinquiry.org)

Abhidhamma gọi các javana-citta siêu thế là “nhất thời”: sau Đạo (một sát-na) liền tới Quả, không kéo dài 7 sát-na như lộ trình phàm phu. (abhidhamma.com)

V. Tại sao Javana tạo nghiệp? – Phân tích “Repetition-condition”

Điều kiện āsevana-paccaya (duyên lặp lại) được Paṭṭhāna xếp vào nhóm “nhân mạnh” : sáu, bảy sát-na liên tiếp củng cố cùng tâm sở, làm lực trở nên cường dại; nhờ đó năng lực “in dấu” vào bhavaṅga để trở thành nghiệp lực dẫn sinh (wisdomlib.org).

  • Ở phàm phu: 7 akusala-javana gieo nghiệp bất thiện; ví dụ một cơn giận 0,3 giây có thể đưa tới đọa xứ.

  • Ở Thánh nhân: chỉ 1 sát-na Đạo-Quả đủ năng lực cắt dòng lặp; vì tham-sân-si không hỗ trợ nhau trong chuỗi siêu việt. (buddhistinquiry.org)

VI. Ba mô hình lộ trình & vị trí Javana

1. Ngũ môn vīthi (pañcadvāra)

Javana phát sinh sau loạt ngũ-thức nên luôn định hướng ra ngoài – rất dễ kéo theo tham hoặc sân khi đối tượng khả ý/không khả ý. (puredhamma.net, puredhamma.net)

2. Ý môn vīthi (manodvāra)

Chỉ có chướng ngại tiếng vang ký ức: một tấm ảnh cũ bật lên; Javana phản ứng còn nhanh hơn nên khó “bắt thọ”. (wisdomlib.org)

3. Vīthi một sát-na

Trong định sâu, tâm chỉ dao động một Javana đơn, rồi trở về bhavaṅga – lý thuyết này giải thích trạng thái “chớp tuệ” của thiền Vipassanā cao cấp. (lionsroar.com)

VII. Ví dụ thực tế: “Thông báo điện thoại & bảy Javana”

  1. Hữu phần: tâm “nghỉ” – đang đi bộ.

  2. Ngũ môn hướng tâm: tiếng ting đánh động tai.

  3. Thính thức: âm thanh được ghi.

  4. Tiếp thọ – Suy đạc – Xác định: “Thông báo LinkedIn”.

  5. Javana 1 – 3: một là thích (akusala lobha) nếu mong ot like, hai là bực (akusala dosa) nếu bị quấy rầy.

  6. Javana 4-7 tiếp diễn, năng lực tham/sân nhân 7 lần → não tiết dopamine/cortisol cao độ.

  7. Đồng sở duyên ghi nhiễm.

Kết quả: cả buổi còn vẩn vơ. Thiền chánh niệm nhằm bắt kịp sát-na Xác định để “chặn” Javana, không cho tham/sân lan. Phòng thí nghiệm UC-Irvine đo thấy nhóm “chạm điện thoại ngay” tăng cortisol 20 % so nhóm “thở 3 nhịp trước khi mở” – con số trùng khớp lý thuyết Javana nhân stress. (dhammawheel.com)

VIII. Ứng dụng thiền quán Javana-cắt-nghiệp

Cấp độ Kỹ thuật Mục tiêu
Sơ cấp “Thấy-thọ-biết-dừng” 3 giây Nhận diện vedanā trước khi Javana bùng
Trung cấp Quan sát 7 nhịp tim khi cảm xúc mạnh Bắt đà tăng-dựng của Javana 2–6
Cao cấp “Kiến-đạo” trong sát-na: quán vô thường ngay tại Javana 4 Chuyển Javana phàm → Javana siêu thế

Kinh nghiệm thiền sư Mahāsi ghi: khi tuệ bhanga-ñāṇa (thấy diệt) khởi, hành giả cảm giác “tâm nháy tắt” – đây chính là sát-na Javana không thể kéo dài do tuệ phá lặp. (abhidhamma.com)

IX. Kết nối Tốc hành tâm với giáo lý rộng hơn

  • Tứ Niệm Xứ: Javana là “độ phóng đại” của thọ & tâm; quan sát Javana chính là “niệm tâm – niệm pháp”.

  • 12 Nhân duyên: mắt xích Hành → Thức xảy ra ở cấp Javana; nếu Javana vô minh, hành bất thiện tạo nghiệp dẫn tái sinh.

  • Tứ Diệu Đế: diệt Javana bất thiện bằng Đạo (chánh niệm, chánh định) chính là thực chứng Diệt đế ngay trong tiến trình tâm.

X. Kết luận

Tốc hành tâm (javana) là “động cơ phản lực” khiến một khoảnh khắc tâm có sức quay bánh xe luân hồi hoặc đạp thắng ngay tại chỗ.

  • Nắm cấu trúc 7 sát-na giúp ta hiểu vì sao ý nghĩ thoáng vẫn tạo nghiệp sâu.

  • Thực hành chánh niệm – trí tuệ đúng lúc là chặn āsevana-duyên để chuỗi lặp không kịp bốc tốc.

  • Một khi chuyển Javana thành siêu thế, vô minh gãy trong chớp mắt; đó là giây phút Niết-bàn hiện tiền, đúng như Abhidhamma mô tả.

“Sát-na phóng tâm là sát-na định nghiệp;
Sát-na tỉnh thức là sát-na giải thoát.”

Danh mục nguồn trích dẫn

at
Labels: , , , ,
Location: Hà Nội, Việt Nam

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Đăng ký: Đăng Nhận xét (Atom)

Huyền Thoại Jīvaka – Thầy Thuốc Vĩ Đại Nhất Thời Đức Phật

Jīvaka-Komārabhacca. – Một vị lương y lừng danh. ( palikanon.com , en.wikipedia.org ) Ông là con của Sālavatī , một kỹ nữ ở Rājagaha . (AA...