Cái gì tu, cái gì giải thoát, cái gì giác ngộ?

1. “Cái gì tu?”

Trong Phật học, không có một “linh hồn bất biến” đứng bên ngoài tiến trình ngũ uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức). Chính dòng nhân-duyên của năm uẩn – luôn biến động từng sát-na – tiếp nhận giáo pháp, thực hành giới-định-tuệ. Nói gọn, hành giả chỉ là nhãn hiệu quy ước (paññatti) đặt lên chuỗi hiện tượng thân-tâm đang tu.

2. “Cái gì giải thoát?”

Giải thoát (vimutti) không phải món quà trao cho một cá thể cố định; đó là sự chấm dứt tham-sân-si trong cùng dòng tâm ấy khi tuệ tri thấy rõ “tất cả pháp hữu vi vô thường, vô ngã.” Khi các lậu hoặc đoạn tận, dòng tuệ tri ấy được gọi là “giải thoát”, giống như ngọn đèn tắt khi hết dầu – không có “đốm lửa bất diệt” nào bay đi, chỉ có điều kiện duyên đã dừng.

3. “Cái gì giác ngộ?”

Giác ngộ (bodhi) là trí tuệ thấy rõ Tứ Thánh Đế phát sinh trong tiến trình tâm. Trong ngôn ngữ quy ước ta nói “tâm giác ngộ”, nhưng ở mức chân đế chỉ có tuệ phần (paññā-citta) khởi lên nhờ vô số duyên thiện đã tích luỹ. Như hạt giống nảy mầm thành cây rồi trổ hoa; không có “thực thể thứ ba” rời cây để “giác ngộ”, chỉ có chuỗi biến đổi liên tục.

Ví dụ dễ hình dung

Hãy tưởng tượng dòng nước sông: nước hôm qua khác nước hôm nay, nhưng ta vẫn gọi chung một cái tên “Sông Hồng”. Việc tu tập là quá trình lọc sạch dòng nước khỏi bùn. Khi nước đã trong, ta bảo “sông sạch” – nhưng không có “giọt nước cố định” nào từ đầu tới cuối. Cũng vậy, “người tu, kẻ giác ngộ” chỉ là cách nói thuận tiện, chứ không hàm ý một linh hồn bất biến.

Tóm lược một câu:

“Không có ‘ai’ bất biến đang tu – chỉ có dòng thân-tâm được huân luyện, nhờ vậy phiền não tận diệt và trí tuệ hiện bày.”