Javana-Vīthi: Tại Sao Không Thể Pha Trộn Thiện-Bất Thiện

Theo Abhidhamma, một “dòng động lực” (javana-vīthi) luôn gồm 7 (hoặc 6 hay 5 trong các trường hợp suy yếu) sát-na “động lực” (javana-citta) liên tiếp có phẩm chất đạo đức đồng nhất: nếu sát-na đầu tiên bất thiện (akusala) thì cả chuỗi đều bất thiện; nếu nó thiện (kusala) thì cả chuỗi đều thiện; nơi bậc A-la-hán chuỗi ấy trung tính (kiriya). Khi “đang sân mà khởi niệm”, sát-na chánh niệm không lẫn vào ngay bên trong chuỗi javana đang sân; thay vào đó, chuỗi javana bất thiện do sân diệt xong mới khởi một tiến trình tâm mới, trong đó 7 javana kế tiếp có thể là thiện. Vì vậy không có chuyện “3-4 sát-na đầu bất thiện rồi 3-4 sát-na sau thiện” trong cùng một dòng động lực. 

1. Cấu trúc một javana-vīthi

Giai đoạn chính	Số sát-na (thông thường)	Ghi chú đạo đức
Bhavaṅga quá khứ, dao động, đoạn	3	Vô nhân quả
Ngũ-môn hướng tâm / ý-môn hướng tâm	1	Vô nhân
Tiếp thọ (sampaṭicchana)	1	Quả
Suy tầm (santīraṇa)	1	Quả
Quyết định (voṭṭhapana)	1	Vô nhân
7 javana	7	Đồng nhất: thiện, bất thiện hoặc trung tính (A-la-hán)
Tựu đế (tadārammaṇa)	2	Quả/Trung tính

Trong tiến trình này, Abhidhamma khẳng định: “Giai đoạn javana gồm bảy sát-na liên tục có cùng bản chất; sát-na đầu tiên quyết định sáu sát-na còn lại.” 

1.1. Lý do không thể pha trộn thiện–bất thiện

Động lực mang tính “chạy vụt” (javana): một khi khởi lên với dosa-mūla citta (tâm căn sân) thì năng lực nghiệp (kamma-satti) của nó kéo dài suốt chuỗi 7 sát-na.  

• Hiện tượng “đang sân mà có niệm”: sát-na chánh niệm (sati-sampajañña) xuất hiện sau khi chuỗi javana bất thiện đã chấm dứt, thường qua một ý-môn tiến trình mới (mind-door process).  
• Ngoại lệ duy nhất: bậc A-la-hán không có thiện/bất thiện; bảy javana ở ngài là kiriya (hành-tâm trung tính).  

2. Minh hoạ dòng tâm khi “sân rồi có niệm”

1. Đối tượng bất toại ý (Âm thanh chói tai) chạm ngũ quan.
2. Sau các sát-na hộ-kiếp và hướng-tâm, khởi 7 javana bất thiện (căn sân, phẫn nộ).
3. Chuỗi ấy diệt → 2 sát-na tadārammaṇa ghi lại đối tượng.
4. Tâm rơi vào hộ-kiếp ngắn (bhavaṅga).
5. Ý-môn hướng tâm mới khởi, nắm cùng đối tượng quá khứ.
6. 7 javana thiện khởi lên với chánh niệm + tuệ thấy rõ “vừa rồi là sân”.

Như vậy, chánh niệm không nằm chung trong chuỗi javana sân mà là một chuỗi javana khác kế tiếp. 

3. Trả lời cụ thể câu hỏi

“Có thể 3-4 sát-na đầu bất thiện, 3-4 sát-na sau thiện trong cùng dòng động lực không?”

Không. Trong giáo lý Abhidhamma, một dòng động lực chỉ mang một phẩm chất đạo đức duy nhất. Nếu sát-na đầu là bất thiện do sân thì toàn bộ 7 sát-na javana đều bất thiện. Chánh niệm sinh khởi phải chờ sang tiến trình tâm kế tiếp, lúc ấy 7 sát-na mới đồng loạt thiện. Điều này bảo đảm tính “thuần nhất” (ekākāra) của nghiệp lực trong từng lần tâm “chạy vụt” qua đối tượng. 

4. Ứng dụng tu tập

• Nhận diện kịp thời: Khi thấy mình vừa khởi sân, biết rằng chuỗi bất thiện đã xong; việc cần thiết là dừng, thở, ghi nhận để chuỗi tâm kế tiếp trở thành thiện.
• Tăng cường chánh niệm thường xuyên (trước khi sân) giúp sát-na đầu của dòng động lực dễ khởi bằng tâm thiện, nhờ vậy cả 7 sát-na đều trong sáng.
• Thiền tuệ (vipassanā) quán sát vô thường của từng sát-na, thấy rõ sân khởi-diệt trong chớp mắt, không bị dây chuyền bất thiện nối dài.

Kết luận: Trong một javana-vīthi không có sự pha trộn thiện–bất thiện. “Đang sân mà có niệm” nghĩa là: chuỗi sân diệt rồi ngay lập tức một chuỗi javana mới khởi với chánh niệm; đó là cách Abhidhamma giải thích sự “quay đầu” về thiện trong thực tại vi tế của sát-na tâm.