1. Mở đầu: Một hiểu lầm lớn trong lịch sử tu tập
Trong suốt hơn hai nghìn năm, có một câu hỏi luôn gây tranh luận:
Để chứng Niết-bàn, có bắt buộc phải đắc thiền không?
Một người không có thiền định (jhāna) có thể chứng quả không?
Hay thiền định chỉ là phương tiện hỗ trợ, nhưng không phải điều kiện tuyệt đối?
Có truyền thống nói rằng: phải đắc Tứ thiền.
Có truyền thống nói: phải đắc Bát định.
Có truyền thống khác: chỉ cần định sát-na (khaṇika samādhi) là đủ.
Một số nơi có quan điểm: chỉ cần vipassanā, không cần thiền định.
Nhưng Kinh Tạng Pāli rộng lớn hơn tất cả lập trường ấy.
Khi đọc kỹ Sutta, Abhidhamma, và cả Aṭṭhakathā, ta thấy rằng tâm định (samādhi) có vai trò cực kỳ quan trọng, nhưng không nhất thiết phải đạt jhāna theo nghĩa tầng định cao siêu như nhiều người tưởng.
Niết-bàn không phải phần thưởng cho kỹ thuật thiền.
Niết-bàn là kết quả của trí tuệ (paññā) khi thấy vô thường – khổ – vô ngã một cách trực tiếp.
Nhưng trí tuệ muốn sắc bén thì phải dựa trên định.
Vậy: cần loại định nào?
Chương này sẽ tháo gỡ toàn bộ nút thắt ấy.
2. Kinh Tạng Pāli nói gì về vai trò của định trong chứng Niết-bàn?
Đỉnh cao của thiền Phật giáo là Bát Chánh Đạo, và nhóm định uẩn là ba chi cuối:
– Chánh tinh tấn
– Chánh niệm
– Chánh định
Không thể đi con đường này mà thiếu định.
Trong DN22 – Kinh Đại Niệm Xứ, Đức Phật nói Chánh định là tâm an trú trong bốn thiền.
Nhưng trong nhiều bài kinh khác như MN 118, SN 48.8, hay AN 4.41, định được chia thành nhiều cấp độ khác nhau, phù hợp với từng hành giả.
Kinh Pāli mô tả ba loại định:
Parikamma-samādhi – định chuẩn bị
Upacāra-samādhi – cận định
Appanā-samādhi – an chỉ định (định nhập jhāna)
Điều quan trọng:
Không phải trong mọi trường hợp, mọi người đều phải đắc jhāna để chứng đạo quả.
Có hai nhóm hành giả:
– Samatha-yānika: người đi bằng định, sau đó chuyển qua minh sát
– Suddha-vipassanā-yānika: người đi thẳng vào minh sát với cận định hoặc định sát-na
Cả hai đều được ghi nhận trong Thanh Tịnh Đạo và các bộ luận cổ.
3. Câu hỏi cốt lõi: Niết-bàn là đối tượng của tâm nào?
Trong Abhidhamma, thời điểm chứng Niết-bàn xảy ra tại tâm đạo (magga-citta) và ngay sau đó là tâm quả (phala-citta).
Tâm đạo luôn lấy Niết-bàn làm đối tượng.
Nhưng tâm đạo thuộc loại siêu thế (lokuttara), không phải jhāna thế gian.
Vậy tâm đạo đến từ đâu?
Có hai câu trả lời, tương ứng với hai con đường.
4. Con đường 1: Dựa hoàn toàn vào định – samatha-yānika
Đây là người:
– đắc thiền sắc giới (Tứ thiền)
– hoặc đắc thiền vô sắc (Không vô biên xứ, Thức vô biên xứ, Vô sở hữu xứ, Phi tưởng phi phi tưởng xứ)
Những người này dùng định mạnh làm nền tảng, rồi chuyển qua minh sát:
– quan sát danh – sắc
– quan sát tam tướng
– quan sát sự sinh – diệt
– đi vào mười sáu tuệ minh sát
– cuối cùng tâm đạo xuất hiện
Với họ, định mạnh giúp:
– tâm vững như đá
– không bị lay động bởi tuệ khủng hoảng
– không bị sợ hãi khi thấy diệt
– thấy lộ trình minh sát rõ ràng như ban ngày
– dễ vượt qua các tuệ khó như bhaya, adīnava, nibbidā
Đây là con đường cổ điển được nhấn mạnh trong nhiều thiền viện phương Đông.
Nhưng điều quan trọng nhất:
Định không tự chứng Niết-bàn.
Chỉ có tuệ mới cắt phiền não.
Định như ánh đèn pin.
Tuệ là con dao mổ.
Không có dao, ánh đèn không làm gì được.
Không có ánh đèn, con dao cắt vào bóng tối rất khó.
5. Con đường 2: Đi thẳng vào minh sát – suddha-vipassanā-yānika
Đây là điều khiến nhiều người ngạc nhiên:
Một hành giả không đắc jhāna vẫn có thể chứng Niết-bàn,
nhưng phải có tâm định đủ mạnh theo dạng khác: định sát-na (khaṇika-samādhi).
Định sát-na là gì?
Đó là trạng thái tâm tập trung đủ mạnh trong từng khoảnh khắc chánh niệm để thấy rõ sinh – diệt.
Không kéo dài như jhāna,
không an trụ lâu như cận định,
nhưng rất nhanh, rất sắc, rất liên tục.
Định sát-na là “định của ánh chớp”, trong đó tâm tập trung mạnh vào từng hiện tượng ngay khi nó sinh – diệt.
Khi định sát-na mạnh đủ mức:
– nó làm nền vững cho mười sáu tuệ
– nó giúp tâm không trượt khỏi đối tượng
– nó làm tâm nhạy, sáng, bén
– nó đủ năng lực để mở đến tuệ udayabbaya và bhanga
– nó đi xuyên qua chuỗi tuệ khủng hoảng
– nó dẫn đến anuloma, gotrabhū, magga, phala
Và cuối cùng chứng Niết-bàn, dù không đắc jhāna.
6. Phân tích bản chất: tại sao không cần jhāna để chứng Niết-bàn?
Có ba lý do:
6.1 Vì jhāna thuộc thế gian
Tứ thiền và Bát định, dù rất cao, vẫn là hữu vi, vẫn sinh vẫn diệt, vẫn nằm trong vòng luân hồi.
Định mạnh có thể:
– làm tâm lắng
– tạm ngưng phiền não
– tạo cảm giác an lạc sâu
– đẩy hành giả tạm xa dục lạc
Nhưng:
Định không cắt phiền não.
Chỉ tuệ cắt phiền não ngay sát gốc.
6.2 Vì Niết-bàn không phải trạng thái tâm
Niết-bàn không phải:
– hỷ lạc
– an tịnh cảm thọ
– ánh sáng
– không gian vô hạn
– tri giác vô hạn
Ấy đều là tầng định.
Niết-bàn là vô vi, đối tượng của trí tuệ.
Không liên quan đến trạng thái của tâm trước đó mạnh hay yếu,
chỉ liên quan đến tuệ có thấy vô thường – khổ – vô ngã rõ ràng hay không.
6.3 Vì trong khoảnh khắc chứng Niết-bàn, mọi tâm hữu vi đều vắng mặt
Tâm đạo cắt phiền não ngay lập tức.
Lúc ấy:
– không có thiền chi
– không có hỷ, lạc, xả thế gian
– không có hơi thở
– không có cảm giác thân
– không có định thế gian
– không có tri giác đặc biệt
Chỉ có Niết-bàn làm đối tượng.
Vậy jhāna không thể là điều kiện bắt buộc.
7. Vậy tâm định có còn quan trọng không? – Quan trọng tuyệt đối
Không cần đắc jhāna.
Nhưng bắt buộc phải có định ở mức phù hợp.
Định là nền để tuệ đứng.
Tâm tán loạn không thể thấy vô thường.
Tâm bị phóng tác không thể xuyên qua bhanga-ñāṇa.
Tâm không vững không thể chịu nổi giai đoạn bhaya – adīnava – nibbidā.
Vậy cần định mức nào?
– Nếu theo con đường samatha-yānika: cần thiền định mạnh
– Nếu theo con đường suddha-vipassanā-yānika: cần định sát-na mạnh và liên tục
– Nếu theo truyền thống hỗn hợp: cần cận định ổn định
Không trường hợp nào thiếu định.
8. Ba loại hành giả và mức định phù hợp
8.1 Hành giả nhiều trí tuệ, dễ thấy thực tướng
Đây là người:
– suy nghĩ sắc bén
– tâm nhạy
– dễ thấy vô thường
– không dính cảm giác
– không mê định lạc
Họ không cần jhāna,
chỉ cần định sát-na vững.
Họ dễ đi theo con đường thiền minh sát.
8.2 Hành giả nhiều cảm xúc, dễ bị dao động
Đây là người:
– thích cảm giác
– dễ dính ánh sáng, hỷ lạc
– dễ bị cuốn vào tuệ đẹp
– dễ hoảng sợ khi thấy diệt
– tâm thô, không an ổn
Họ cần cận định hoặc sơ thiền để ổn định nền tâm,
rồi mới đi vào vipassanā.
8.3 Hành giả nặng về suy nghĩ, phân tích nhiều
Đây là người:
– rất thông minh
– nhưng tâm không yên
– có xu hướng suy nghĩ liên tục
– đôi khi minh sát thành tưởng tượng
Họ cần định an chỉ một thời gian trước khi chuyển qua vipassanā.
9. Ví dụ thực tế: Hành giả đắc Niết-bàn không có jhāna
Trong thời Đức Phật:
– có rất nhiều cư sĩ
– chư thiên
– người bình thường
– thợ cạo
– kỹ nữ
– thương nhân
– thậm chí tướng cướp (Angulimāla)
đều chứng đạo quả.
Phần lớn không có bằng chứng rằng họ đắc jhāna trước đó.
Cái họ có là:
– chú tâm
– niệm mạnh
– tâm không dính
– thấy đúng như thật
– trí tuệ trực tiếp
Ngài Bahiya chứng A-la-hán nhanh đến mức nhiều luận sư còn nói ông không kịp đắc thiền định.
Cô kỹ nữ Ambapālī chỉ nghe pháp một lần đã chứng quả.
Cư sĩ Citta đạt bậc Thánh Anāgāmī dù bận rộn kinh doanh và không qua tầng thiền nào.
Đặc biệt trong Kinh Susima (Kinh Tương Ưng), ẩn sỹ ngoại đạo Susima xin gia nhập Tăng đoàn để học lỏm thần thông, nhưng ông đã thất vọng khi gặp một số A La Hán xác nhận đắc A La Hán bằng tuệ minh sát, ông đã rất thất vọng. Ông gặp Đức Phật để hỏi lại và Đức Phật cũng xác nhận như vậy. Sau buổi hội thoại với Đức Phật, chính ông đã đắc A La Hán bằng tuệ minh sát mà không qua tầng thiền nào. Sau khi đắc A La Hán, ông đã sám hối với Đức Phật về suy nghĩ hiểu lầm cũng như ý đồ học lỏm thần thông khi gia nhập Tăng đoàn.
Điều này chứng minh:
Không cần jhāna để chứng Niết-bàn.
Nhưng cần định đúng cách.
10. Vậy thực hành thế nào để có định đúng hướng Niết-bàn?
10.1 Nếu bạn thiên về thiền định
– thực hành hơi thở
– đắc sơ thiền
– chuyển qua vipassanā ngay khi đủ vững
– không dính vào hỷ
– không dính vào ánh sáng
– không đắm say định lạc
– luôn quán tam tướng
10.2 Nếu bạn thiên về minh sát
– duy trì chánh niệm liên tục
– theo dõi sát-na sinh – diệt
– không mong định mạnh
– nhưng tâm phải có sự vững vàng
– không quán lung tung
– không tạo hình ảnh
– không bị cuốn theo cảm xúc
10.3 Nếu bạn không đắc định cao, cũng không sao
Điều bạn cần là:
– niệm mạnh
– tinh tấn đều
– không gián đoạn
– tâm hướng vào thực tại, không phóng tưởng
– tinh tế nhận ra sự sinh – diệt
Đó là định sát-na – đủ để đi qua toàn bộ 16 tuệ.
11. Lời kết: Niết-bàn không phải phần thưởng của định – mà của tuệ
Niết-bàn không đòi hỏi jhāna.
Niết-bàn không yêu cầu Bát định.
Niết-bàn không đi cùng hỷ lạc hay cảm thọ siêu nhiên.
Nhưng Niết-bàn bắt buộc phải có định.
Định làm tâm sáng.
Tuệ làm tâm thấy.
Thấy đúng dẫn tâm đến buông.
Buông dẫn tâm đến Niết-bàn.
Định mà không có tuệ chỉ là sự yên bình của luân hồi.
Tuệ mà không có định chỉ là suy nghĩ.
Định và tuệ hòa hợp thành samādhi-paññā,
mới đi xuyên thủng màn vô minh.
Hành giả không cần đắc jhāna,
nhưng không thể thiếu một mức định nào đó đủ cho trí tuệ bén lên.
Cuối cùng, Niết-bàn là nơi mọi cố gắng trở thành tan biến.
Và trí tuệ là chìa khóa mở cánh cửa ấy.
Định chỉ là bàn tay cầm chìa khóa.
Nhưng bàn tay ấy cần đủ vững, đủ tinh tế, đủ tĩnh lặng để không đánh rơi chìa khóa giữa đường.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét