Khi Thiền Lâu Mà Không Có Kết Quả, Nên Tiếp Tục Thế Nào?

 Câu hỏi này rất quan trọng, và rất thực tế. Hầu như ai thực hành thiền nghiêm túc một thời gian đủ dài cũng sẽ gặp giai đoạn mà tâm thầm than: “Mình tập lâu rồi mà sao không có kết quả”. Nếu không xử lý đúng, đây là điểm gãy: nhiều người bỏ thiền ở đúng chỗ họ sắp trưởng thành nhất.

Dưới đây là cách đi tiếp một cách thông minh, vững và đúng Pháp.

1. Trước hết: hãy định nghĩa lại “kết quả”

Vấn đề thường không nằm ở việc không có tiến bộ, mà nằm ở cách định nghĩa tiến bộ.

Phần lớn người tu nghĩ “kết quả” nghĩa là:

• tâm phải bình yên

• hết vọng tưởng

• hết sân

• ngồi lâu không đau

• hỷ lạc, an tịnh, nhẹ nhàng

• thấy vô thường, vô ngã rõ ràng như phim HD

Đó là hiểu thiền theo hướng “tôi phải đạt một trạng thái đặc biệt”. Đây là tâm muốn có trải nghiệm dễ chịu. Tâm này vẫn là tham (tanhā), chỉ là tham ở dạng tâm linh.

Trong khi đó, con đường tuệ quán (Vipassanā) định nghĩa kết quả hoàn toàn khác:

• thấy rõ “đây là tham”, “đây là sân”, “đây là đau”, “đây là mong cầu”

• thấy mọi thứ sinh lên rồi diệt đi, không cần can thiệp

• ít dính vào cảm xúc hơn trước

• phản ứng chậm lại một nhịp trước khi sân bùng nổ

• biết mình đang phóng tâm, thay vì bị lôi theo ngay lập tức

Tóm tắt: Kết quả của thiền không phải “tôi đã trở nên dễ chịu”, mà là “tôi thấy rõ bản chất bất an, như nó đang là”.

Tâm biết rằng tâm đang bất an – đó đã là kết quả.

Rất nhiều người đang tiến bộ mà không biết là mình đang tiến bộ, chỉ vì họ mong một loại tiến bộ khác. Cho nên, bước đầu tiên là: kiểm tra lại định nghĩa của mình.

Tự hỏi rất thẳng: Mình đang tìm giải thoát hay tìm cảm giác dễ chịu?

Nếu câu trả lời nghiêng về cảm giác dễ chịu, thì sự thất vọng hiện tại chỉ là dấu hiệu mình đang đòi hỏi, chứ không phải dấu hiệu mình thất bại.

2. Hãy kiểm tra Giới trước khi cố sửa Định

Một sai lầm phổ biến: thấy thiền “không lên”, liền cố ngồi nhiều hơn, cố nín thở lâu hơn, cố bắt tâm đứng yên. Tức là can thiệp thẳng vào tầng Định.

Trong khi đó, gốc của Định là Giới. Tâm không yên đôi khi không phải vì kỹ thuật thiền sai, mà vì đời sống ngoài thời thiền quá rối, quá bất thiện, quá căng.

Một số câu tự khảo sát rất thực tế, không tô đường:

• Gần đây có nói dối để bảo vệ cái tôi không?

• Có nói lời nặng, đả kích ai không?

• Có tiêu thụ quá nhiều kích thích (mạng xã hội, giải trí bạo lực, tranh luận độc hại) không?

• Có lao vào ham muốn, nghiện cảm giác, nghiện kiểm soát?

• Có nuôi hận thù, ganh tị kéo dài nhiều ngày liền?

Nếu ngoài giờ ngồi, tâm sống trong tham – sân – si không hãm lại, thì đòi hỏi tâm “an” ngay khi vừa đặt chân lên tọa cụ là điều không thực tế.

Giới (sīla) đưa đến an ổn nội tâm. An ổn đưa đến thư giãn. Thư giãn đưa đến định lực (samādhi). Định lực làm nền cho tuệ giác (paññā). Đây không phải lý thuyết đạo đức, đây là chuỗi nhân quả tâm lý.

Ý nghĩa thực hành: nếu thiền không sâu được, đừng chỉ cố ngồi lâu hơn. Hãy làm sạch đời sống thường nhật trước. Nhẹ nhàng lại trong lời nói. Thành thật lại trong giao tiếp. Bớt gây tổn hại ai. Bớt đóng vai. Bạn sẽ rất ngạc nhiên: chỉ cần như vậy, chất lượng thiền sẽ đổi.

Đôi khi vấn đề không nằm trong tọa cụ, mà nằm trong 23 giờ còn lại của một ngày.

3. Quay về nền tảng thay vì cố đạt cấp cao

Nhiều hành giả sau một thời gian thường bỏ qua căn bản và muốn nhảy thẳng vào tầng sâu. Ví dụ:

• bỏ hơi thở, bỏ thân, muốn nhìn “thẳng vô thường, khổ, vô ngã”

• chỉ muốn quan sát tâm, bỏ quan sát thân

• chỉ muốn quán tuệ, bỏ chánh niệm trên thực tại thô

Đây là lỗi rất thường gặp.

Nếu bạn cảm thấy “không có kết quả”, cách tốt nhất không phải là đổi qua kỹ thuật lạ hơn, cao siêu hơn. Cách tốt nhất là quay lại điều cơ bản nhất, rõ ràng nhất, dễ được thấy nhất. Thường là thân.

Cụ thể:

• Trở về cảm giác bụng phồng xẹp khi thở (thiền tuệ truyền thống Miến Điện).

• Trở về cảm giác toàn thân đang ngồi: nặng, ấm, chạm ghế, chạm sàn.

• Trở về bước chân khi đi thiền hành: nhấc – đưa – đặt.

Đừng xem đó là “quá sơ cơ”. Cái tâm chê “sơ cơ” chính là bản ngã trí thức. Quan sát chính cái tâm chê ấy là một bài tu sâu rồi.

Nguyên tắc ở đây:
Không thấy được vi tế? Trở về thô.
Không thấy được tâm? Trở về thân.
Không thấy được bản chất? Trở về hiện tượng.

Điều bạn có thể cảm nhận trực tiếp bây giờ chính là cửa ngõ chân thật nhất của tuệ giác.

4. Nhìn lại động cơ thực hành: bạn đang ngồi vì cái gì?

Có ba kiểu động cơ phổ biến:

1. Ngồi để hết khổ cá nhân (giảm stress, bớt căng thẳng).

2. Ngồi để trở nên đặc biệt hơn người khác (có đẳng cấp tâm linh, có “trải nghiệm”).

3. Ngồi để thấy sự thật, cho dù sự thật đó không dễ chịu.

Chỉ động cơ số 3 đưa thẳng vào con đường giải thoát bền vững.

Nếu bạn nản vì “không có kết quả”, có thể vì động cơ bên trong đang ở loại 1 hoặc 2. Tức là bạn đòi thiền phải trả lại cho bạn một cảm giác. Khi cảm giác đó không đến, bạn bực.

Khi chuyển cơ sở hành thiền từ “tôi muốn được cái gì” sang “tôi muốn thấy đúng sự thật ngay bây giờ”, ta bớt thất vọng liền. Vì sự thật luôn có mặt để thấy, dù sự thật đó là tâm đang bực, đang nản, đang mệt.

Nói rõ hơn: nản cũng là đề mục. Bồn chồn cũng là đề mục. Chán tu cũng là đề mục. Nó không phải kẻ phá thiền. Nó chính là bài thiền của khoảnh khắc đó.

5. Ghi nhận đúng cách thay vì chống cự

Một trong những nguyên nhân tạo ra cảm giác “không tiến bộ” là vì mỗi lần tâm phóng, mình lập tức khó chịu với chính mình: sao tâm mình tệ thế này, sao mình loạn thế này, ngồi bao lâu rồi mà vẫn chưa yên?

Cơn bực đó làm hai việc:

• Tăng thêm một lớp sân mới.

• Vô tình củng cố cảm giác “có một cái tôi tu mà tu không ra gì” – tức là nuôi bản ngã.

Thực tập đúng trong thiền tuệ không phải “đuổi tạp niệm”. Thực tập đúng là:

• biết có tạp niệm đang sinh

• biết nó sinh từ tham/sân/sợ/hy vọng

• biết nó vô thường

• trở về đề mục chính một cách bình thản

Bạn không cần đánh thắng phóng tâm. Bạn chỉ cần nhận diện nó trong lúc nó xảy ra. Nhận diện đúng là tiến bộ.

Nếu mỗi lần có suy nghĩ lan man, bạn ghi nhận nhẹ “đang nghĩ... đang nghĩ... rồi trở về hơi thở”, thì bạn đang làm đúng.

Một giờ thiền có 500 lần phóng tâm và 500 lần nhận diện, đó là một giờ tuệ cực kỳ mạnh – mạnh hơn nhiều so với một giờ đờ đẫn mơ màng tưởng là yên.

6. Giảm ép buộc thân – vì đau thân chưa chắc là kẻ thù

Một lý do khác khiến người hành thiền cảm thấy “không có kết quả” là vì họ bị đau thân, tê chân, mỏi lưng, buồn ngủ, và cho rằng “mình yếu”.

Thật ra, những hiện tượng này đều là pháp để quán. Đau là sân kích hoạt. Buồn ngủ là si kích hoạt. Bồn chồn là tham kích hoạt (muốn đổi tư thế, muốn dễ chịu hơn).

Tức là bạn đang nhìn thấy tam độc tham – sân – si hoạt động trực tiếp qua thân và tâm. Đó chính là lớp học sống động nhất mà sách vở không dạy được.

Thay vì xem đau là thất bại, hãy xem đau là giáo trình. Nhẹ nhàng hỏi:

• Cảm giác đau ở đâu rõ nhất?

• Nó có cố định hay thay đổi?

• Nó tăng theo nhịp thở hay theo ý nghĩ?

• Ngay khi tâm ghét đau, cái ghét đó có vị gì?

Sự tò mò hiền hòa, không phán xét này chính là thái độ của tuệ quán. Ngay khoảnh khắc có thái độ đó, thiền đang hoạt động. Kết quả đang có mặt.

7. Điều chỉnh mức độ nỗ lực

Trong Pāli, có khái niệm đúng tinh tấn (sammā-vāyāma). Người hành thiền lâu thường gặp một trong hai lệch:

1. Quá gồng: ép tâm dán chặt vào đề mục, cố kiểm soát mọi thứ. Kết quả: căng thẳng, bực bội, mau nản.

2. Quá lỏng: thả cho tâm lang thang tự do, rồi gọi đó là “quan sát”. Kết quả: lười sinh, hôn trầm sinh, mơ màng sinh.

Đúng tinh tấn là: liên tục đưa tâm trở về đề mục một cách kiên trì nhưng dịu dàng, không giận, không đòi hỏi.

Hình ảnh hay dùng: dắt một em bé hiếu động qua đường. Bạn không bạo lực kéo mạnh, cũng không buông cho nó chạy. Bạn chỉ nhẹ nhàng giữ tay nó, kiên nhẫn, từng bước.

Nếu bạn đang quá gồng – thả lỏng 10-15%. Nếu bạn đang quá buông – dựng lại 10-15%. Chỉnh ở mức nhỏ, không phải lật bàn toàn bộ.

Đây là kỹ thuật rất quan trọng: thiền không phải là cực đoan, thiền là điều chỉnh.

8. Có nên đổi phương pháp hay đổi thầy?

Có hai kiểu đổi phương pháp:

• Đổi vì trí tuệ: bạn hiểu rõ giới hạn của phương pháp hiện tại, và bạn chuyển sang một phương pháp khác nhưng vẫn nằm trong khung Chánh Niệm – Tỉnh Giác – Quán Vô Thường – Vô Ngã.

• Đổi vì tham: bạn chán, bạn muốn cảm giác mới, bạn muốn “đi đường tắt”, bạn nghĩ ở chỗ khác sẽ sướng hơn.

Nếu bạn đổi vì tham, bạn chỉ đang chạy khỏi khó chịu trong chính bạn. Đi đâu khó chịu đó vẫn theo. Rồi bạn sẽ đổi mãi, và không bao giờ chín ở đâu cả.

Điều hữu ích hơn việc nhảy phương pháp là: tìm một người thầy hoặc một người hướng dẫn có thực hành nghiêm túc (không cần nổi tiếng), đưa tình trạng hiện tại của bạn ra trung thực, và xin họ phản hồi thành thật. Không tô vẽ. Không giả khiêm nhường. Nói đúng như tâm đang là.

Đôi khi chỉ một lời chỉnh nhỏ của người đã đi trước cũng đủ tháo gỡ một nút mà bạn tự xoay không ra suốt nhiều tháng.

9. Khi mệt quá, có nên tạm nghỉ?

Có hai loại nghỉ.

1. Nghỉ vì phóng dật: “thôi bỏ đi coi phim cho sướng.” Nghỉ kiểu đó chỉ nuôi thói quen trốn khổ, làm tâm yếu hơn, và làm bạn càng khó quay lại thiền.

2. Nghỉ có chánh niệm: nhẹ nhàng rời tọa cụ, đi bộ trong yên lặng, rửa mặt, uống nước từ tốn, thở sâu, cảm nhận thân đang đứng đang đi. Lúc này bạn không bỏ tu, bạn chỉ đổi tư thế tu.

Nghỉ loại hai không phải buông tu. Đó là một phần của tu. Thân cần hồi phục để tâm có thể duy trì quan sát lâu dài mà không kiệt.

Cho nên, đừng quá khắc nghiệt với thân. Khắc nghiệt quá dễ sinh sân. Sân sẽ đốt sạch định.

10. Tóm tắt thực hành khi thấy mình “thiền hoài không tiến”

Dưới đây là lộ trình rất cụ thể, có thể áp dụng ngay:

1. Định nghĩa lại “kết quả”: kết quả là thấy rõ thực tại như nó đang là, không phải đạt trạng thái đặc biệt.

2. Kiểm tra lại Giới: lời nói, hành vi, thói quen trong ngày. Nếu đời sống lộn xộn, hãy làm sạch nó trước khi đòi tâm yên.

3. Quay về căn bản: hơi thở, cảm giác thân, bước chân. Đừng bỏ nền tảng.

4. Quan sát cái muốn: muốn yên, muốn sâu, muốn chứng, muốn hết loạn. Nhìn thẳng vào cái muốn đó. Đó là bài tu.

5. Ghi nhận không phán xét: thay vì “sao mình dở quá”, chỉ cần “đang nghĩ... đang bực... đang nản... trở về”.

6. Dùng thân khó chịu làm giáo trình: đau, tê, mỏi không phải kẻ phá thiền; chúng là bài thiền thực tế nhất.

7. Điều chỉnh nỗ lực: đừng quá ép, đừng quá lỏng. Kiểm tra mỗi buổi xem mình đang nghiêng về bên nào.

8. Chia sẻ với người thầy đáng tin: xin phản hồi thật. Có những góc mù ta không tự thấy.

9. Nghỉ đúng cách: thay đổi tư thế trong chánh niệm, không phải bỏ chạy khỏi thiền.

Lời kết cuối chương

Cảm giác “mình tu hoài không có kết quả” không phải là dấu hiệu thất bại. Ngược lại, nó thường là cột mốc rất quan trọng: tâm bắt đầu thấy rõ rằng tham cầu giác ngộ cũng là tham; bực bội vì chưa yên cũng là sân; và ngay cả người ngồi thiền, đòi hỏi kết quả, cũng chỉ là một hình thức khác của cái tôi muốn trở nên đặc biệt.

Khoảnh khắc bạn thấy được điều đó một cách trung thực, không né tránh, không che đậy, thì tuệ giác đã bắt đầu chín.

Bạn không cần phải tạo ra một phiên bản tốt đẹp hơn của chính mình để xứng đáng với thiền. Bạn chỉ cần sẵn sàng nhìn thẳng vào phiên bản đang có mặt bây giờ. Bình thản. Thành thật. Không bỏ chạy.

Đó, tự nó, đã là thiền. Và đó, tự nó, đã là kết quả.