Không Có Mục Tiêu – Tu Để Làm Gì?

Mở đầu: Khi mục tiêu biến mất, ta còn lại điều gì?

Có lẽ trong đời sống hiện đại, không có điều gì khiến con người hoang mang bằng cảm giác đánh mất mục tiêu.
Người đi làm mất định hướng.
Người học thiền không còn cảm giác tiến bộ.
Người tu tập bỗng nghi ngờ: Không đắc gì, không thấy gì, không tiến bộ gì – vậy mình tu để làm gì?

Lạ thay, càng đi sâu vào Phật pháp, đặc biệt là khi tiếp xúc với tinh thần nguyên thủy của Kinh Tạng Pali và Vi Diệu Pháp (Abhidhamma), câu hỏi này không mờ đi mà lại sáng lên.
Bởi vì, ở một tầng nào đó của giáo pháp, tu hành không phải cuộc chạy đua đến mục tiêu, mà là điều chỉnh toàn bộ cách ta hiểu về mục tiêu.

Trong podcast này – cũng là một chương ebook duy nhất nhưng đủ đầy – ta sẽ cùng nhau đi qua:

• Vì sao tâm thích có mục tiêu
• Tại sao Đức Phật dạy: dục ái chính là nguồn gốc của khổ
• Vì sao mục tiêu vẫn cần ở giai đoạn đầu
• Và điều quan trọng nhất: Khi không còn nắm vào mục tiêu, Pháp bắt đầu làm việc

Hãy ngồi xuống, thở chậm lại, và cùng mở ra một hành trình mà dù nghe nhiều năm cũng không bao giờ cũ:
Hành trình tu tập không phải để đạt mục tiêu, mà để hiểu sâu bản chất của mọi mục tiêu trong tâm.

1. Vì sao tâm đời cần mục tiêu?

·                     1.1. Bản chất của tâm dục giới theo Abhidhamma

Trong Vi Diệu Pháp, các tâm thuộc dục giới (kāmāvacara) có một đặc điểm rất thú vị:
Chúng luôn chuyển động theo đối tượng mong muốn.
Tức là, tâm này tồn tại khi có một điều để nắm bắt, để chạy theo, để hy vọng.

Không có mục tiêu, các tâm ấy hoang mang, bất an, thậm chí trống rỗng.

Con người quen đặt mục tiêu vì đó là thuốc giảm đau cho sự bất định.

Một số nhà tâm lý học hiện đại gọi đây là psychological anchoring – tâm cần điểm bám để thấy mình đang đi về đâu.

Nhưng Đức Phật đi xa hơn.
Trong Kinh Samyutta Nikāya, Ngài nói rõ:
Khổ sinh ra từ tanhā – tức sự khát muốn, sự nắm giữ vào một kỳ vọng về tương lai.

Tâm đời bám mục tiêu không phải vì nó cao đẹp, mà vì nó chưa biết sống mà không cần nương tựa.

·                     1.2. Khi mục tiêu trở thành gánh nặng

Ta đều từng trải qua:
Càng đặt mục tiêu, càng áp lực.
Càng quyết tâm, càng thất vọng.

Mục tiêu cho ta cảm giác mình quan trọng – nhưng cũng khiến ta căng thẳng, so sánh, sợ thất bại.

Abhidhamma mô tả hiện tượng này bằng một thuật ngữ rất tinh tế:
Uddhacca – phóng tâm, sự xao động tinh vi trong tâm khi bám vào một kết quả.

Khi có mục tiêu:

• Tâm muốn đạt
• Tâm sợ không đạt
• Tâm không ở hiện tại
• Tâm vận hành trong trạng thái thiếu vắng chánh niệm

Thế nên, ta nghĩ mục tiêu giúp mình tiến lên, nhưng nhiều khi chính nó khiến ta không thấy được điều đang diễn ra ngay bây giờ.

·                     1.3. Không mục tiêu – nỗi sợ lớn nhất

Ai từng tu tập đều biết cảm giác này.
Đến một giai đoạn, tâm bỗng rơi vào một khoảng trống:
Không động lực.
Không cảm hứng.
Không khát vọng.

Điều này làm ta hoang mang vì:

• Không có mục tiêu thì sống để làm gì
• Không có tiến bộ thì tu để làm gì
• Không thấy kết quả thì giữ giới, thiền định để làm gì

Sự thật là:
Đây không phải dấu hiệu thoái lui.
Đây là dấu hiệu pháp đang tiến.

Khi tâm bắt đầu mệt mỏi với việc chạy theo mục tiêu, đó là lúc nó mới đủ khả năng quay về với chánh kiến.

2. Đức Phật dạy gì về việc có hay không có mục tiêu?

·                     2.1. Đức Phật không phủ nhận mục tiêu

Trong giai đoạn đầu tu tập, Đức Phật nhiều lần khuyến khích người học đặt ra mục tiêu thiện:

• Giữ năm giới
• Rèn chánh niệm
• Phát triển định
• Nuôi dưỡng trí tuệ
• Sống hiền thiện, không làm hại ai

Những điều này trong Pali gọi là atthicca – mong cầu thiện lành.

Đó là mục tiêu tốt, có tác dụng nâng đỡ tâm.

Nhưng Ngài cũng nhấn mạnh:
Nếu biến mục tiêu thành một loại bản ngã tinh tế, học pháp sẽ trở thành cuộc đua hơn thua.

2.2. Khi mục tiêu trở thành dính mắc

Trong nhiều bài kinh, Đức Phật cảnh báo về upādāna – sự chấp thủ.

Một trong bốn loại chấp thủ là Bốn loại Thủ:

• Dục thủ (kāmupādāna)
• Kiến thủ (diṭṭhupādāna)
• Giới cấm thủ (sīlabbatupādāna)
• Ngã luận thủ (attavādupādāna)

Ngay cả khi ta có mục tiêu tu tập, mục tiêu ấy cũng có thể trở thành ràng buộc nếu tâm nắm giữ nó như một phần của cái tôi.

Ví dụ tương ứng với bốn loại chấp thủ:

• Dục thủ: Tôi tu vì muốn trải nghiệm những cảm giác dễ chịu, muốn có cảm giác an lạc đặc biệt khi ngồi thiền.
• Kiến thủ: Tôi phải giữ đúng quan điểm của trường phái mình theo, ai nói khác thì sai.
• Giới cấm thủ: Tôi phải thực hành đúng nghi thức này thì mới được xem là tu đúng; chỉ làm theo đúng hình thức đó mới gọi là tinh tấn.
• Ngã luận thủ: Tôi là người đang tu, tôi cao hơn người khác, tôi có giá trị đặc biệt vì mình đang đi trên con đường này.

2.3. Đức Phật hướng người học đến một loại nỗ lực không mục tiêu

Điều này nghe rất lạ.
Nhưng trong Tứ Chánh Cần (Sammappadhāna), Ngài không nói:
Hãy đạt cho được cái gì đó.

Ngài chỉ dạy:

• Ngăn điều bất thiện chưa sinh
• Diệt điều bất thiện đã sinh
• Phát điều thiện chưa sinh
• Tăng trưởng điều thiện đã sinh

Không có đích đến.
Không có lời hứa về thành công.
Chỉ là việc làm đúng ngay trong giây phút này.

Đó chính là bản chất của nỗ lực không bám vào kết quả.

·                     2.4. Trong Abhidhamma, mục tiêu tối hậu cũng không phải một kết quả

Abhidhamma miêu tả Nibbāna như đối tượng không điều kiện, vô sinh, vô tác, không phải thành tựu, không phải kết quả sau khi cố gắng.

Nibbāna không được tạo ra.
Không tự nhiên xuất hiện.
Không phải là thứ để nắm.

Vậy tu để đạt Nibbāna nghĩa là gì?

Không phải chạy đến một mục tiêu,
Mà gỡ dần những điều che mờ Nibbāna vốn đang hiện diện.

3. Vậy không mục tiêu – có phải buông xuôi?

Đây là lo lắng thường gặp:

Nếu đã không mục tiêu, vậy có khác gì buông bỏ hết, chẳng tu chẳng học?

·                     3.1. Hai loại không mục tiêu

Loại thứ nhất: Không mục tiêu vì bỏ cuộc
Tâm mất tinh tấn, mất chánh niệm, mất năng lượng.
Đây là vô minh.

Loại thứ hai: Không mục tiêu vì trí tuệ
Tâm hiểu rằng mọi sự theo duyên sinh duyên diệt, không thể ép đặt kết quả.
Tâm vẫn hành, nhưng không dính mắc.

Đây là chánh kiến.

Hai thứ này nhìn bề ngoài giống nhau, nhưng một cái sinh vô minh, cái còn lại sinh trí tuệ.

·                     3.2. Từ có mục tiêu đến không mục tiêu – giai đoạn chuyển tiếp

Hầu hết hành giả đều đi qua tiến trình:

• Giai đoạn 1: Cần mục tiêu để đi tiếp
• Giai đoạn 2: Mệt mỏi với mục tiêu
• Giai đoạn 3: Thấy mục tiêu cũng vô thường
• Giai đoạn 4: Hành động không vì đạt, mà vì đó là điều đúng

Tu tập không dừng lại ở chỗ bỏ hết mục tiêu, mà tiến đến chỗ hành động không dính mắc.

·                     3.3. Làm sao phân biệt buông xuôi và buông xả?

Trong Abhidhamma, tâm buông xuôi là tâm bất thiện (akusala), chứa:

• Thụ động
• Chán nản
• Lười biếng
• Trốn tránh

Còn tâm buông xả (upekkhā) thì chứa:

• Tỉnh thức
• Quan sát rõ ràng
• Không phản ứng
• Không chạy theo vọng tưởng

Buông xuôi dẫn đến trì trệ.
Buông xả dẫn đến trí tuệ.

4. Không mục tiêu nhưng vẫn tinh tấn – bí mật trong từng sát-na tâm

·                     4.1. Tu không phải là đạt được tương lai

Trong Vi Diệu Pháp, thời gian được phân tích rất vi tế:
Không có tương lai thật sự để đạt đến.
Chỉ có dòng sát-na đang sinh diệt.

Nghĩa là:

• Không có mục tiêu để đạt vào ngày mai
• Chỉ có thiện tâm có thể sinh ngay bây giờ
• Và thiện tâm đó chính là tu tập

Tu không nằm ở việc chờ xem kết quả.
Tu nằm ở từng lần tâm chọn thiện thay vì bất thiện.

·                     4.2. Ba loại tinh tấn

Trong Pali gọi là viriya:

• Tinh tấn cưỡng cầu: ép mình phải giống một ai đó
• Tinh tấn phấn đấu: nỗ lực nhưng còn kỳ vọng
• Tinh tấn tự nhiên: làm vì đó là điều đúng nên làm

Người không mục tiêu nhưng vẫn tinh tấn chính là người đạt loại thứ ba.

·                     4.3. Khi không bám vào mục tiêu, chánh niệm mạnh hơn

Khi tâm không bận lo rằng:

• Bao giờ mới đắc
• Bao giờ mới tiến
• Bao giờ mới yên

Thì năng lượng quan sát lập tức tăng mạnh.

Nhiều hành giả thiền Minh Sát (Vipassanā) đều chia sẻ:
Chỉ khi không mong thấy gì, họ mới thấy rất nhiều.

Điều này hoàn toàn phù hợp với Abhidhamma:
Chánh niệm (sati) chỉ sinh khởi trong tâm không có tham mong cầu.

5. Khi không còn mục tiêu, ta bắt đầu sống đúng với Pháp

·                     5.1. Không mục tiêu giúp ta sống đúng giây phút này

Mục tiêu thường kéo ta vào tương lai.
Nhưng tu tập đưa ta về hiện tại.

Khi tâm sống trọn vẹn từng giây phút:

• Việc nhỏ cũng trở thành thiền
• Khổ nhỏ cũng trở thành bài học
• Niềm vui nhỏ cũng trở thành Pháp

·                     5.2. Hiểu đúng về sự tiến bộ trong đạo

Tiến bộ không phải:

• Tụng bao nhiêu kinh
• Ngồi được bao nhiêu phút
• Thấy được ánh sáng, thấy hơi thở vi tế ra sao

Tiến bộ trong đạo được đo bằng:

• Tâm bớt phản ứng
• Bớt sân hận
• Bớt tham cầu
• Bớt chấp tôi, của tôi
• Bớt khổ vì những điều không vừa ý

Người không dính vào mục tiêu mới thấy được loại tiến bộ này.

·                     5.3. Không mục tiêu – nhưng có định hướng

Không mục tiêu không nghĩa là không phương hướng.
Trong đạo, phương hướng gọi là bát chánh đạo:

• Chánh kiến
• Chánh tư duy
• Chánh ngữ
• Chánh nghiệp
• Chánh mạng
• Chánh tinh tấn
• Chánh niệm
• Chánh định

Đó không phải mục tiêu phải đạt, mà là cách sống.

6. Tu để làm gì khi không có mục tiêu?

Một câu hỏi rất sâu – và rất nên hỏi.

·                     6.1. Tu để hiểu rõ sự thật

Sự thật rằng:

• Tâm vô thường
• Thân vô thường
• Cảm thọ vô thường
• Mọi kinh nghiệm chỉ là dòng pháp sinh diệt
• Không có cái tôi nào đứng phía sau điều khiển

Tu để mở ra sự thật này.

Không phải để trở thành một người đắc chứng gì,
mà để hiểu đúng bản chất của đời sống.

·                     6.2. Tu để bớt khổ ngay bây giờ

Không cần đợi đến chứng cái gì.
Ngay khi hiểu pháp, khổ giảm đi.

Tu để:

• Bớt sân
• Bớt si
• Bớt tham
• Bớt phản ứng
• Bớt chạy theo ảo tưởng
• Bớt tự làm khổ mình vì những điều không thật

·                     6.3. Tu để mở ra tự do nội tâm

Tự do không đến từ việc đạt mục tiêu.
Tự do đến từ việc không còn bị mục tiêu chi phối.

Khi tâm không bị kéo đi bởi mong đợi tương lai hay ám ảnh quá khứ, nó bắt đầu chạm vào tánh biết thuần khiết.

·                     6.4. Tu để thấy ra điều vốn sẵn có, không phải để tạo thêm điều gì

Trong Kinh, Đức Phật dạy:
Nước tâm vốn trong.
Tâm vốn sáng.
Chỉ bị cấu uế che lấp.

Tu không phải hành trình vẽ thêm vào tâm,
mà là hành trình lau sạch.

7. Người tu không mục tiêu sống như thế nào?

·                     7.1. Họ làm việc với sự trọn vẹn

Không cần mục tiêu để bắt đầu.
Không cần kết quả để tiếp tục.

Cách họ sống chính là thiền.

·                     7.2. Họ đối diện cảm xúc với hiểu biết

Không còn né tránh đau khổ.
Không còn đè nén cảm xúc.
Không còn diễn kịch với chính mình.

Mỗi cảm xúc chỉ được thấy như một pháp đang sinh và đang diệt.

·                     7.3. Họ đối diện cuộc đời một cách nhẹ nhàng

Không gồng lên để tỏ ra thành công.
Không chạy đua với ai.
Không cần so sánh với ai.

·                     7.4. Họ vẫn có kế hoạch nhưng không dính mắc

Lên kế hoạch không sai.
Sai là bám vào kế hoạch.

Người tu hiểu rằng mọi kế hoạch vẫn phải vận hành theo duyên.
Nên họ sống linh hoạt, nhẹ nhàng, không ép đời phải theo ý mình.

Lời kết

Ta bắt đầu chương này bằng câu hỏi:
Không có mục tiêu – tu để làm gì?

Đến cuối chương, ta thấy rằng:

• Có mục tiêu hay không không quan trọng bằng đang hiểu điều gì về mục tiêu
• Tu không nhằm đạt một trạng thái tương lai, mà để sống đúng trong hiện tại
• Khi bớt bám vào mục tiêu, chánh niệm mạnh hơn, trí tuệ sáng hơn
• Khi không còn nắm vào mục tiêu, ta không rơi vào buông xuôi, mà rơi vào buông xả
• Người tu không cần mục tiêu để tiến, vì tiến bộ thực sự là giảm khổ ngay bây giờ
• Tu tập là hành trình lau sạch, không phải hành trình xây thêm

Và trên hết, ta tu không phải để trở thành một ai đó khác,
mà để quay về với chính mình – bản chất trong sáng vốn có.

Không mục tiêu không phải sự trống rỗng.
Không mục tiêu là không còn ảo tưởng.
Là tinh tấn mà nhẹ nhàng, hành động mà không dính mắc, sống mà không bị lôi kéo bởi tham sân si.

Khi sống được như vậy, ta không cần mục tiêu.
Vì từng khoảnh khắc tỉnh thức chính là mục tiêu.
Từng hơi thở an tịnh chính là mục tiêu.
Từng tâm sáng trong chính là mục tiêu.

Và không mục tiêu lại trở thành một lối sống đầy ý nghĩa.