Bài 10: Hạnh Ở Gốc Cây (Rukkhamūlikaṅga)

1. MỞ ĐẦU

Trong 13 Hạnh Đầu Đà (Dhutaṅga), sau hạnh Ở Rừng (Āraññikaṅga), còn một hạnh khác cũng liên quan đến nơi cư trú, nhưng tập trung cụ thể vào gốc cây – đó là Hạnh Ở Gốc Cây (Rukkhamūlikaṅga). Thay vì dựng lều, nhà tạm hoặc ở nơi có mái che, hành giả tự nguyện trú ẩn ngay dưới gốc cây, tránh sự che phủ nhân tạo. Phương thức này có vẻ khắc khổ hơn, nhưng lại giúp người tu tiếp xúc trực tiếp với thiên nhiên, cảm nhận mạnh mẽ tính vô thường, và rèn ý chí vững vàng trước mọi bất tiện về thời tiết.

Vậy, Hạnh Ở Gốc Cây là gì? Tại sao lại được Đức Phật cho phép thực hành, và trong kinh điển, các chú giải đề cập ra sao? Bài viết sẽ đi sâu phân tích rukkhamūlikaṅga – khởi nguồn, cách thực hành, lợi ích, cùng một số gợi ý áp dụng phù hợp hiện đại.

2. TỪ NGUYÊN VÀ KHÁI NIỆM

2.1. Từ nguyên “rukkhamūlika”

• Rukkha (tiếng Pali): “cây”.
• Mūla: “gốc”, “rễ”, “phần nền” của cây.
• Rukkhamūla: “gốc cây”, tức phần sát đất của thân cây, nơi con người có thể ngồi hay tạm trú.

Thêm đuôi “ika” thành rukkhamūlika, mang nghĩa “thuộc về gốc cây” hoặc “(người) ở gốc cây”.

• Aṅga: “chi phần” hoặc “hạnh” trong bộ 13 hạnh Đầu Đà.

Ghép lại, Rukkhamūlikaṅga: Hạnh Ở Gốc Cây, hay “hạnh chuyên chọn gốc cây làm chỗ ở, chỗ nghỉ”.

2.2. Ý nghĩa chung

• Độc cư: Ở gốc cây thường tách biệt, ít ai quấy rầy, giúp hành giả tăng khả năng tĩnh tâm, thiền quán.
• Giản dị tối đa: Không dựng lều kiên cố, tránh tạo cảm giác sở hữu chỗ ở sang trọng, duy trì thái độ buông xả.
• Đối diện thiên nhiên: Mưa gió, nắng nóng, côn trùng… hành giả học cách chịu đựng kiên cường, quán vô thường, rèn tâm an lạc giữa nghịch duyên.

3. NỀN TẢNG KINH ĐIỂN VÀ CHÚ GIẢI

3.1. Luật Tạng (Vinaya Piṭaka)

• Luật Tạng cho biết Tỳ-kheo được phép ở rừng, gốc cây, chỗ vắng để chuyên tâm tu học. Tuy không bắt buộc, nhưng phép khổ hạnh này được Đức Phật chấp thuận cho những ai muốn tăng cường ly tham.
• Cần lưu ý an toàn: nếu gốc cây gần đường xá hay chỗ qua lại, hoặc bị thú dữ, cần xem xét. Luật không cấm, song hành giả nên khéo léo chọn nơi phù hợp.

3.2. Kinh Tạng (Nikāya)

• Một số bài kinh Aṅguttara Nikāya, Saṃyutta Nikāya... Đức Phật tán thán những Tỳ-kheo ở gốc cây, rừng núi, già lam thanh tịnh. Ngài gọi đó là “các bậc sa-môn chân chánh, xa lìa phồn hoa, nuôi dưỡng tâm giải thoát”.
• Trong Tương Ưng Bộ, có đoạn Đức Phật dạy rằng chỗ ở rừng, gốc cây,... rất thích hợp để thiền định, vì “không bị giao động bởi những xáo trộn thế gian”.

3.3. Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) – chương Dhutaṅganiddeso

• Buddhaghosa giảng về Rukkhamūlikaṅga: hành giả từ chối nhà cửa, mái che nhân tạo, chỉ trú dưới gốc cây. Điều này nuôi dưỡng ý thức “đời tu không bám víu vật chất”.
• Ngài cũng khuyến khích hành giả linh hoạt trong thời tiết quá khắc nghiệt (mưa lớn, gió bão), tránh nguy hiểm tột độ.

3.4. Chú Giải (Aṭṭhakathā), Phụ Chú Giải (Ṭīkā)

• Chú Giải kể câu chuyện Tỳ-kheo nhiệt tâm: Mặc mưa gió, vẫn không tìm mái che, vì thọ hạnh Ở Gốc Cây ở mức ukkaṭṭha.
• Phụ Chú Giải giải thích: dù gốc cây che không nhiều, quan trọng là tâm hành giả cắt đứt chấp vào tiện nghi. Đây là pháp tự nguyện, không nên ép buộc ai chưa sẵn sàng.

4. CÁCH THỨC THỰC HÀNH HẠNH Ở GỐC CÂY

 4.1. Phát nguyện (samādāna)

• Hành giả thầm nguyện hoặc tuyên bố:
• “Con xin từ bỏ nhà cửa, mái che nhân tạo, chỉ nương gốc cây làm chỗ ở, giữ hạnh Rukkhamūlikaṅga.”

4.2. Chọn gốc cây

• Tiêu chí: Cây đủ tán che, không quá nguy hiểm (cành gãy, ổ rắn, v.v.), không sát đường lớn (ồn ào) nhưng cũng không quá hoang vu đến mức đe dọa tính mạng.
• Có thể thay đổi gốc cây khác nếu gốc đang ở mất an toàn hoặc hư mục.

 4.3. Trú ngụ và sinh hoạt

• Hành giả trải y hoặc miếng vải mỏng, ngồi thiền, ngủ ngay dưới gốc cây. Không dựng lều, không cơi nới vách che xung quanh.
• Khi mưa quá lớn, có thể tạm lánh cơn mưa (theo mức độ trung bình hoặc nhẹ của hạnh) hoặc nếu ở mức khắc khổ cao (ukkaṭṭha), hành giả chịu gió mưa, trừ phi đe dọa sinh mạng.

 4.4. Tương tác với cộng đồng

• Hằng ngày, hành giả vẫn có thể đi khất thực, giảng pháp nếu cần, nhưng trở lại gốc cây khi đêm xuống.
• Giữ lục hòa: Nếu Tăng đoàn cần họp, hành giả tạm đến tu viện tham gia, sau đó về gốc cây.

5. BA MỨC ĐỘ (UKKAṬṬHA, MAJJHIMA, MUDŪ)

  5.1. Mức cao nhất (ukkaṭṭha)

• Không rời gốc cây để tìm mái che, kể cả khi mưa dầm nắng gắt. Chỉ thay đổi gốc cây khác nếu cây đó sắp đổ hoặc có đại họa.
• Dù có ai mời vào tịnh xá, hành giả vẫn từ chối, kiên định theo hạnh này.

5.2. Mức trung bình (majjhima)

• Vẫn ưu tiên ở gốc cây, nhưng nếu mưa quá to hoặc bão, hành giả có thể tạm nương hiên chùa hay mái đá tự nhiên, xong lại trở về gốc cây.
• Không xây dựng hay chỉnh sửa gì thêm dưới gốc cây ngoài tấm vải trải ngồi.

5.3. Mức nhẹ (mudū)

• Hành giả thường xuyên ở gốc cây, nhưng vẫn nhận mái che khi thời tiết xấu kéo dài hoặc ốm yếu.
• Sau khi hết khắc nghiệt, lại trở về gốc cây, duy trì tinh thần khổ hạnh ở mức cơ bản.

6. LỢI ÍCH CỦA HẠNH Ở GỐC CÂY

6.1. Thực hành “vô ngã” về chỗ ở

• Con người hay chấp “nhà của tôi”, “phòng của tôi”. Ở gốc cây không sở hữu gì, dễ quán vô ngã, bớt tham.

 6.2. Đối diện thiên nhiên, quán vô thường

• Cây cối thay lá, héo úa, côn trùng, gió mưa… hành giả chứng kiến từng sát na biến đổi. Ý niệm vô thường ngày càng sâu.

6.3. Phát triển định tĩnh, giảm phiền nhiễu

• Ở gốc cây, ít đồ đạc, ít người qua lại, thuận cho thiền định. Tâm bớt lo bày biện, sửa sang.

6.4. Rèn ý chí, chịu đựng

• Đêm sương lạnh, ngày nắng nóng, mưa gió… Tất cả rèn hành giả đức kiên nhẫn, từ bỏ thói quen xa hoa. Tâm vững trước các nghịch cảnh.

7. CÂU CHUYỆN MINH HỌA TRONG KINH ĐIỂN

 7.1. Tôn giả Mahā Kassapa (Đại Ca Diếp)

• Chú Giải ghi: Ngài thường thay đổi giữa việc ở rừng (arañña) và gốc cây (rukkhamūla), duy trì tinh thần khổ hạnh. Đôi lúc, ngài không màng mưa gió, sẵn lòng nằm ngay gốc cây.

7.2. Tôn giả Sāriputta (Xá Lợi Phất)

• Có tích kể: Trong mùa an cư, Tôn giả Sāriputta lựa gốc cây lớn rậm rạp để thiền, ban đêm gió lùa, lá rụng xào xạc. Tôn giả thấy đó là pháp vô thường, quán sâu, thêm kiên cố tuệ quán.

7.3. Các thiền sư tu rừng cận đại

• Ở Thái Lan, không ít thiền sư làm cốc dưới gốc cây chỉ đơn giản bằng tấm vải, không vách che. Họ sống như vậy nhiều năm, vẫn an lạc. Mưa xối thì đội y, nắng gắt thì đi kinh hành chỗ râm, rèn tâm bất động.

8. THÁCH THỨC VÀ LƯU Ý KHI THỰC HÀNH HIỆN ĐẠI

8.1. Thời tiết khắc nghiệt, côn trùng

• Trong rừng nhiệt đới, muỗi, mối, kiến lửa rất nhiều. Ở gốc cây thường có giun, rắn. Hành giả cần chú ý: trải tấm vải, xua côn trùng vừa phải, không sát sinh.
• Mưa bão dài ngày, cần linh hoạt tìm mái đá tự nhiên hay tán cây rậm hơn – không nên quá cố chấp tự hại mình.

 8.2. An ninh và thú dữ

• Giống như hạnh Ở Rừng, chỗ gốc cây cũng tiềm ẩn nguy hiểm thú rừng, cướp bóc… Hành giả nên khéo chọn nơi không quá rủi ro, có lối thoát an toàn.

8.3. Sức khỏe cá nhân

• Người ốm yếu có thể không chịu nổi nắng mưa, côn trùng cắn. Nếu thật muốn hành hạnh này, cần từ từ rèn sức, hoặc ở mức trung bình/nhẹ, vẫn có phép tạm lánh khi quá sức chịu đựng.

9. GỢI Ý CHO CƯ SĨ

 9.1. Tinh thần “đơn giản” và “thân thiện thiên nhiên”

• Cư sĩ khó ở gốc cây suốt, nhưng có thể thực tập “không gian xanh” ở sân vườn, công viên, thiền dưới gốc cây vài giờ.
• Học bài học giản dị: bớt sắm sửa, buông chấp nhà cao cửa rộng, quán “ở đâu tâm tĩnh, nơi ấy là an cư”.

 9.2. Thiền ngoài trời (retreat)

• Nhiều khóa thiền dã ngoại cho cư sĩ tổ chức ở khu rừng, dưới gốc cây. Tùy mức độ, họ có trải bạt, lều sơ sài. Cách này giúp cảm nhận hạnh Rukkhamūlikaṅga phần nào, tạm xa bê tông cốt thép.

 9.3. Thấm nhuần “vô thường, vô ngã”

• Dù ở nhà, cư sĩ vẫn quán: “Cây kia thay lá, gốc kia mục rỗng”. Thân ta cũng vậy, vô thường. Kinh nghiệm ngồi gốc cây (dù ngắn) khơi trí tuệ sâu hơn, bớt dính mắc đời.

10. TƯƠNG QUAN VỚI CÁC HẠNH ĐẦU ĐÀ KHÁC

10.1. Rukkhamūlikaṅga & Āraññikaṅga (Ở rừng)

• Ở gốc cây thường đồng nghĩa ở rừng. Tuy nhiên, Āraññikaṅga chỉ yêu cầu xa khu dân cư, còn Rukkhamūlikaṅga là chọn gốc cây cụ thể.
• Nhiều hành giả kết hợp: Ở rừng và ở gốc cây, độ viễn ly càng cao.

10.2. Rukkhamūlikaṅga & Abbhokāsikaṅga (Ở ngoài trời)

• “Ngoài trời” (Abbhokāsikaṅga) còn khắc nghiệt hơn, vì hoàn toàn không tán cây che. Rukkhamūlika thì có bóng cây ít nhiều.
• Có vị luân phiên: mùa nắng chọn ngoài trời, mùa mưa chọn gốc cây (hoặc ngược lại), vẫn theo tinh thần Đầu Đà.

11. TÓM TẮT Ý NGHĨA

Hạnh Ở Gốc Cây (Rukkhamūlikaṅga) tôn vinh:

1. Giản dị: Không cơi nới, không mái che, chỉ tận dụng gốc cây.
2. Đối diện thiên nhiên: Quán chiếu sương nắng, lá rụng, côn trùng.
3. Tăng khả năng thiền định, ít duyên phiền nhiễu.
4. Rèn sức chịu đựng, nuôi dưỡng ý chí, buông xả chấp về chỗ ở.

Mặc dù khó so với cuộc sống tiện nghi, đây là lựa chọn (tùy nguyện) cho những ai khao khát thực hành khổ hạnh cao hơn, gặt hái sự thăng tiến trong thiền quán.

12. KẾT LUẬN

Rukkhamūlikaṅga – Hạnh Ở Gốc Cây – thể hiện sâu sắc tinh thần “thiểu dục, tri túc” và “gần gũi thiên nhiên” của Phật giáo Nguyên Thủy. Đức Phật không ép buộc Tỳ-kheo nào cũng phải hành, nhưng tán thán những vị đủ quyết tâm, mong muốn tiến xa trên con đường ly tham. Qua việc trú dưới gốc cây, hành giả từng bước đoạn trừ tham chấp mái che, nhà cửa, hưởng trọn sự tĩnh lặng, nuôi dưỡng định tuệ.

Thời nay, xã hội hiện đại có đầy đủ chỗ ở sang trọng, mưa gió ít đụng đến thân. Song, chính vì thế, hạnh Rukkhamūlikaṅga lại càng quý: nhắc nhở người tu nhớ mục đích “xuất ly”, không vướng mắc tiện nghi. Hành giả khéo lựa chọn mức độ phù hợp, đảm bảo an toàn, sức khỏe, đồng thời giữ vững tinh thần khổ hạnh. Qua đó, Hạnh Ở Gốc Cây vẫn truyền cảm hứng cho bao thế hệ, khẳng định giá trị của sự đơn giản, dũng mãnh và toàn tâm hướng đến giải thoát.

13. TÀI LIỆU THAM KHẢO GỢI Ý

1. Luật Tạng Pāli (Vinaya Piṭaka)
• Mahāvagga, Cūḷavagga: Đề cập các quy định về chỗ ở, nêu rõ những hình thức tu tập khổ hạnh, bao gồm Ở Gốc Cây.
2. Kinh Tạng Pāli (Aṅguttara Nikāya, Saṃyutta Nikāya)
• Nhiều đoạn Đức Phật khen ngợi Tỳ-kheo chuyên ẩn tu tại gốc cây, rừng vắng, ít tiếp xúc thế tục.
3. Thanh Tịnh Đạo (Visuddhimagga) – chương Dhutaṅganiddeso
• Luận sư Buddhaghosa nói rõ Rukkhamūlikaṅga, mục đích, cách thức, lợi ích.
4. Aṭṭhakathā (Chú Giải), Ṭīkā (Phụ Chú Giải)
• Ghi chép chi tiết về các câu chuyện Tỳ-kheo xưa kiên trì hạnh Ở Gốc Cây, vượt sợ hãi, chứng đắc thiền tuệ.
5. Tài liệu Truyền thống Tu rừng (Forest Tradition) Thái Lan, Myanmar
• Nêu ví dụ thiền sư cận đại hành Rukkhamūlika, ở gốc cây, dầm mưa dãi nắng, qua đó có nhiều tiến bộ tâm linh.