(Dựa trên Kinh Đại Niệm Xứ – Kinh số 22 Trường Bộ Kinh, Kinh Tứ Niệm Xứ – Kinh số 10 Trung Bộ Kinh, cùng các luận giải trong Tipitaka, Vinaya, Sutta, Abhidhamma, Chú Giải (Aṭṭhakathā), Phụ Chú Giải (Ṭīkā), và các giảng giải khác.)
Kính bạch chư
hành giả,
Trong bốn ngày
qua, chúng ta đã đi sâu vào Quán Thân (Kāyānupassanā) với các đề mục: Tổng
quan, Hơi thở (từ căn bản đến nâng cao), Bốn Oai Nghi, và Cử
Chỉ Nhỏ (Sampajañña). Hôm nay, Ngày 5, chúng ta bước sang một đề mục
quan trọng khác trong Quán Thân, đó là Quán Bất Tịnh hay còn gọi là Paṭikkūlamanasikāra,
thường được biết đến qua “32 thể trược” (tiếng Pali: kesā, lomā, nakhā, dantā,
taco…).
Quán Bất Tịnh
là phương pháp thiền quán nhìn vào thân thể với góc độ “không đẹp, không đáng
tham luyến”. Mục đích không phải để hành giả ghê tởm, căm ghét cơ thể, mà nhằm chặt
đứt tham ái và chấp trước về sắc thân, từ đó nhận ra bản chất vô
thường – khổ – vô ngã.
Hôm nay, chúng
ta sẽ giới thiệu tổng quan về Quán Bất Tịnh, đi vào những khái niệm
căn bản, tầm quan trọng, và những gợi ý tiếp cận ban đầu.
Trong Bài 6, chúng ta sẽ bàn sâu hơn về cách thức thực hành chi tiết
Quán Bất Tịnh (đặc biệt là 32 thể trược), cũng như cách vượt qua những chướng
ngại, lầm tưởng.
II. TỔNG QUAN VỀ QUÁN BẤT TỊNH (PAṬIKKŪLAMANASIKĀRA)
1.
Định nghĩa
o
Paṭikkūlamanasikāra (Pali) được hiểu là “quán chiếu sự bất tịnh”, “quán tưởng về tính không
đáng ưa, không đẹp đẽ” của cơ thể.
o
Trong Kinh Tứ Niệm Xứ (MN 10) và Kinh Đại Niệm Xứ
(DN 22), Đức Phật dạy rõ ràng: “Này các Tỳ-kheo, vị Tỳ-kheo quán thân này từ gót
chân trở lên, từ chóp tóc trở xuống, được bao bọc bởi da, đầy dẫy những vật bất
tịnh… Tóc, lông, móng, răng, da, thịt, gân, xương, tủy, tim, gan…”.
2.
Tại sao lại quán “bất tịnh”?
o
Chúng ta thường chấp thủ thân, xem đó là
“đẹp, quyến rũ, đáng yêu”, rồi sinh ra tham đắm, dục vọng. Bất tịnh quán giúp nhìn
đúng sự thật: thân chỉ là “cái túi da” chứa đầy vật ô trược, không có gì
đáng say mê.
o
Từ đó, ta giảm (và dần diệt) tham
ái, nhất là tham dục (kāmarāga). Đây là một phương pháp đối trị mạnh mẽ
dành cho những ai hay vướng mắc về sắc dục, chấp vào ngoại hình, sắc tướng, hay
ái luyến cơ thể người khác.
3.
Ứng dụng trong lịch sử tu tập
o
Trong Tăng đoàn thời Đức Phật, có nhiều vị
tỳ-kheo chứng đắc A-la-hán nhờ quán bất tịnh. Ví dụ, Đức Phật thường đưa “tóc,
lông, móng, răng, da” (5 thể đầu trong 32 thể trược) làm phương tiện đối trị
tâm tham đắm nhan sắc.
o
Trong truyền thống thiền Miến Điện, Thái Lan, Sri
Lanka… Quán Bất Tịnh được hướng dẫn cho những hành giả có căn cơ nghiêng
về tham ái thô.
4.
Sự khác biệt với quán thân khác
o
Quán Hơi Thở: tập trung vào sự chuyển động hơi
thở, đưa đến định và tuệ tổng quát.
o
Quán Bốn Oai Nghi, Cử Chỉ Nhỏ: chú trọng chánh
niệm vào các hoạt động của thân.
o
Quán Bất Tịnh: nhắm thẳng vào đặc tính bất
tịnh, không sạch của thân.
III. Ý NGHĨA VÀ LỢI ÍCH CỦA QUÁN BẤT TỊNH
1.
Đoạn trừ tham ái về sắc
o
Khi tu tập bất tịnh quán, hành giả thấy rõ: “Thân
này chỉ toàn tóc, lông, móng, răng, da… v.v. đến phân, dịch, máu mủ… Tất cả đều
đáng ghê, không sạch.”
o
Tâm bớt dính mắc vào khái niệm “tôi đẹp, người
kia đẹp, đáng ham muốn.”
2.
Cắt giảm chấp ngã về thân
o
Do ngã chấp, ta nghĩ “thân ta đẹp, ta cần chăm
chút, lo cho nó…”. Nhưng nếu quán chiếu tường tận, thân là “của ta” hay chỉ là
“một hợp thể ô uế” liên tục thay đổi?
o
Quán Bất Tịnh giúp hành giả phá dần ý niệm “đây
là ta”, “của ta”.
3.
Phát triển tâm xả (upekkhā)
o
Nhờ không còn đắm nhiễm hình tướng, hành giả dễ an
trụ trong xả đối với các loại sắc đẹp, ngoại hình. Khi thấy “đẹp – xấu”,
tâm không dao động.
o
Đạt được sự bình thản, không còn “hưng phấn” hay
“chán ghét” quá mức trước ngoại cảnh, vì biết tất cả đều bất tịnh như nhau.
4.
Hỗ trợ đắc định
o
Quán Bất Tịnh cũng có thể đưa đến cận định, an
chỉ định (khi hành giả lấy một trong 32 thể trược làm đề mục, như “tóc” hoặc
“răng” chẳng hạn), quán chặt chẽ cho đến khi tâm bám sát, xuất hiện tầm – tứ –
hỷ – lạc – nhất tâm.
o
Sau đó, hành giả phát triển tuệ quán (vipassanā)
trên cơ sở định đó.
IV. 32 THỂ TRƯỢC TRONG KINH ĐIỂN
Trong phần
Quán Bất Tịnh ở Kinh Tứ Niệm Xứ, Kinh Đại Niệm Xứ, Đức Phật liệt kê 32 bộ
phận của cơ thể, chia theo nhóm:
1.
Năm phần bên ngoài:
o
Tóc (kesā)
o
Lông (lomā)
o
Móng (nakhā)
o
Răng (dantā)
o
Da (taco)
2.
Năm phần thuộc nhóm thịt máu:
o
Thịt (maṃsa)
o
Gân (nahāru)
o
Xương (aṭṭhi)
o
Tủy (aṭṭhimiñja)
o
Thận (vakka)
3.
Năm phần nội tạng bên trong:
o
Tim (hadaya)
o
Gan (yakana)
o
Màng mỡ (kilomaka)
o
Lá lách (pihaka)
o
Phổi (papphāsa)
4.
Năm phần dịch tiêu hóa:
o
Ruột già (antā)
o
Ruột non (antaguṇā)
o
Bụng (udariya)
o
Phân (karīsa)
o
Dịch nhờn (Pubbo-lohitā… – tùy mỗi bản dịch)
(Lưu ý trong các kinh có những cách phân chia hơi khác nhau, nhưng đều
chung nội dung 32 thể.)
5.
Mười hai phần còn lại:
o
Mật, đàm, mủ, máu, mồ hôi, mỡ, nước mắt, nước
mũi, nước miếng, chất nhờn khớp, nước tiểu…
Những 32 bộ
phận này được gọi là “bất tịnh” (asubha) hoặc “trược” (chất dơ), để nhắc
hành giả: thân người không phải là “bảo ngọc sạch sẽ” như ta tưởng.
V. CÁCH TIẾP CẬN BAN ĐẦU VỚI QUÁN BẤT TỊNH
1.
Không cực đoan, không tự chán
ghét bản thân
o
Điểm thường hiểu nhầm: Hành giả quán bất tịnh rồi
phát sinh tâm ghê sợ, buồn rầu, căm thù thân.
o
Không: Mục đích là thấy đúng sự thật, cắt đứt tham ái, chứ không
phải để mình trầm uất hay tổn thương tâm lý.
2.
Bắt đầu từ đơn giản
o
Thường hành giả được dạy học thuộc lòng 5 bộ phận
ngoài: tóc, lông, móng, răng, da (Pali: kesā, lomā, nakhā, dantā, taco).
o
Tự quan sát cơ thể mình, sờ tay vào tóc, móng…,
tưởng tượng nếu nó rơi ra, trông có còn “đẹp” không?
o
Sau đó mới tiến lên quán thêm thịt, máu, nội
tạng, rồi cuối cùng đủ 32 thể.
3.
Kết hợp hơi thở hay quán tưởng
o
Có hệ phái hướng dẫn hành giả quán bất tịnh gắn
với hơi thở: thở vào “tóc, lông, móng…”, thở ra “tóc, lông, móng…” để định tâm.
o
Có nơi dạy quán tưởng chi tiết từng bộ phận, hình
dung màu sắc, trạng thái, thậm chí tham khảo tranh ảnh y khoa.
4.
Thời gian và môi trường
o
Không nhất thiết chỉ ngồi trong phòng thiền, có
thể bất cứ lúc nào khởi ý niệm quán thân này không sạch.
o
Tuy nhiên, ban đầu nên có chỗ yên tĩnh, ít bị
kích thích bởi ngoại cảnh, nhất là khi hành giả mới học và dễ xúc động.
5.
Quan sát phản ứng tâm lý
o
Nếu thấy mình bắt đầu “ghét” thân hoặc có chiều
hướng ám ảnh tiêu cực, nên dừng lại, trở lại Quán Hơi Thở hoặc Quán Từ Bi
(Mettā) để quân bình.
VI. NHỮNG HIỂU LẦM THƯỜNG GẶP KHI QUÁN BẤT TỊNH
1.
“Quán bất tịnh là phải ghê sợ
thân”
o
Sai. Đức Phật không dạy ta ghê sợ hay tự hành hạ
thân. Ngài chỉ dạy “thấy tính không đẹp, thấy nó bất tịnh” để diệt trừ tham ái
chứ không phải gieo rắc khổ hạnh, chán đời.
2.
“Quán bất tịnh thì không thương
cơ thể nữa”
o
Thực ra, thương ở đây khác với thương
hại hay dục luyến. Quán bất tịnh giúp ta chăm sóc thân một
cách đúng đắn: vệ sinh, ăn đủ dinh dưỡng để duy trì tu tập, chứ không vướng
chấp hay phóng túng thái quá.
3.
“Quán bất tịnh trái ngược với
Từ bi quán”
o
Không hề. Quán bất tịnh nhắm đến diệt tham luyến;
Từ bi quán nhắm đến diệt sân, oán hận. Cả hai hỗ trợ nhau. Khi quán bất tịnh,
nếu khởi cảm giác căm ghét, hãy thêm Từ bi quán để trung hòa.
4.
“Quán bất tịnh chỉ dành cho
người nhiều dục?”
o
Đúng là đối tượng nhiều tham ái về sắc, nhiều dục
tưởng sẽ hưởng lợi rất lớn từ pháp quán này. Nhưng bất cứ ai vẫn có thể
thực hành, vì ai cũng mang thân “bất tịnh” này, và ai cũng cần phá chấp sắc
thân.
VII. VÍ DỤ MINH HỌA VỀ LỢI ÍCH CỦA QUÁN BẤT TỊNH
1.
Trong thời Đức Phật
o
Chú giải kể lại trường hợp một vị tỳ-kheo say mê
một thiếu nữ xinh đẹp, liên tục mơ tưởng. Đức Phật biết căn tánh của vị đó, dạy
quán tóc, lông, móng, răng, da. Vị tỳ-kheo nhờ siêng năng quán mà diệt được
tưởng dục, chứng quả A-la-hán.
2.
Trong thiền viện hiện đại
o
Một số hành giả có tâm “nghiện” xem hình ảnh đẹp,
ưa chải chuốt. Khi tập quán bất tịnh, ban đầu họ thấy sốc, hơi phản ứng, nhưng
dần nhận ra “cái đẹp” chỉ là lớp vỏ, dễ tan hoại. Sau vài tuần, họ bớt hẳn
“khao khát” ngoại hình, sống đơn giản, nhẹ nhàng hơn.
3.
Trong đời sống thường nhật
o
Có người rất tự ti về ngoại hình, luôn lo “da
mình xấu, tóc mình không mượt”. Khi quán bất tịnh, họ nhận ra “dù tóc mượt hay
khô, vẫn là tóc, không có gì đáng bám víu”. Dần dần, họ đón nhận cơ thể với tâm
xả, không mặc cảm hay lo lắng quá mức.
VIII. HƯỚNG DẪN THỰC HÀNH BAN ĐẦU CHO NGÀY THỨ 5
1.
Ôn lại nền tảng
o
Hãy nhớ: Chúng ta đã có Quán Hơi Thở, Quán Bốn
Oai Nghi, Cử Chỉ Nhỏ, do đó đã có chút định, chút chánh niệm.
o
Khi bắt đầu Quán Bất Tịnh, cần giữ tâm cân bằng,
không vội ép mình quán cho “gớm”.
2.
Thực tập nhớ 5 bộ phận ngoài
o
Ngày hôm nay, hành giả có thể thử:
§ Nhẩm danh sách “Tóc (kesā), Lông (lomā), Móng (nakhā), Răng (dantā), Da
(taco)” bằng tiếng Việt hoặc Pali.
§ Quán chiếu đôi chút: Mỗi thứ khi rời cơ thể (tóc rụng, móng cắt…) trông còn
“đẹp” nữa không? Hay chúng thành rác bẩn?
3.
Quan sát tâm phản ứng
o
Khi quán 5 bộ phận này, hành giả có nảy sinh khó
chịu, sợ, hay thấy hợp lý? Chỉ ghi nhận, không phán xét.
4.
Thời gian gợi ý
o
Mỗi buổi, hãy dành một ít phút (5–10 phút) ngay
sau Quán Hơi Thở, để quán bất tịnh. Vừa nhắc niệm 5 bộ phận, vừa tưởng tượng về
chúng.
o
Dừng lại nếu thấy nội tâm xao động quá mạnh, quay
lại hơi thở để tái cân bằng.
5.
Cân nhắc Mettā (Từ bi quán) nếu
cần
o
Nếu trong quán bất tịnh, hành giả bỗng thấy sân,
chán nản, ghê tởm cực đoan, hãy thêm vài phút khởi tâm từ bi, thương mình,
thương chúng sinh. Sau đó mới tiếp tục.
IX. LIÊN HỆ VỚI TAM TƯỚNG (VÔ THƯỜNG – KHỔ – VÔ NGÃ)
1.
Vô thường
o
Tóc, lông, móng, răng, da… tất cả đều rụng rơi,
nứt, gãy, mục nát theo thời gian. Không có gì bền vững.
2.
Khổ
o
Thân này phải cắt móng, gội đầu, chải chuốt, vệ
sinh liên tục. Nếu để lâu, sinh ra bệnh, hôi, dơ… đó là khổ.
3.
Vô ngã
o
Khi tóc mọc dài, ta không bảo “ngưng mọc” được;
khi móng hư, răng sâu, ta cũng không thể tự ngăn chặn hoàn toàn. Mọi thứ vận
hành theo duyên. Không có cái “ta” kiểm soát.
X. NHỮNG CHÚ Ý KHI TIẾP TỤC HÀNH QUÁN BẤT TỊNH SÂU HƠN
- Tránh trạng thái tâm lý cực đoan: không
biến quán bất tịnh thành nỗi ám ảnh, ghê tởm đến mức làm rối loạn tâm lý.
- Phải duy trì chánh niệm, định tĩnh: Quán
bất tịnh không giống như xem phim kinh dị. Ta nhìn với “con mắt tuệ quán”,
chánh niệm, bình tĩnh, không hãi sợ.
- Chú ý mối liên hệ với giới hạnh: Người
có giới hạnh trong sạch thường dễ đạt kết quả tốt khi quán bất tịnh, vì
không bị cắn rứt lương tâm, ít tham đắm dục vọng bất chính.
- Nên có sự hướng dẫn hoặc kinh nghiệm thực hành: Ở giai đoạn đầu, tốt nhất hành giả nên học với thầy (nếu có thể),
hoặc ít nhất tham khảo tài liệu đáng tin cậy, tránh hiểu lầm lệch lạc.
XI. TÓM LƯỢC
Quán Bất Tịnh (Paṭikkūlamanasikāra) là một phần
quan trọng trong Quán Thân, giúp hành giả “thấy rõ sự thật” về thân, thoát khỏi
ảo tưởng đẹp đẽ. Mục tiêu cốt lõi là đoạn trừ tham ái, chứ không phải
ghê tởm hay chối bỏ thân thể. Hành giả cần chuẩn bị tâm lý, duy trì nền tảng
chánh niệm vững, học cách quán dần dần, không vội vàng.
- Lợi ích lớn nhất: làm
lắng dịu dục vọng, ngã mạn, giúp hành giả an trú xả, mở đường cho trí tuệ
vô thường – khổ – vô ngã phát sinh.
- Cảnh báo: tránh cực đoan tự dằn vặt. Khi quán, nên
kết hợp những pháp hỗ trợ như Từ bi quán, Quán Hơi Thở, hoặc Bốn Oai Nghi…
để tâm luôn quân bình.
- Hướng đi kế tiếp: Ở Bài
6, chúng ta sẽ bàn chi tiết phương pháp thực hành Quán Bất Tịnh
với 32 thể trược (cách học thuộc, cách tưởng, cách ghép với định, cách xử
lý chướng ngại).
Kính chúc quý
hành giả có một ngày 5 nhiều chánh niệm, bình an. Hãy khởi sự nhẹ nhàng
với 5 bộ phận ngoài (tóc, lông, móng, răng, da), thấy rõ nó vốn chỉ là “những
vật chất không sạch”, để tâm không còn say đắm, từ đó từng bước tiến sâu vào
giải thoát.
“Như một túi da, thân này chứa
Đầy những vật không sạch, ô uế;
Biết rõ sự thật, tâm buông xả,
Tham ái dần tan, lối đến Niết-bàn.”
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét