Xá Lợi Đức Phật: Di Sản Tâm Linh Qua Dòng Lịch Sử

• 1. Dẫn nhập: giá trị lâu dài của Xá lợi Đức Phật

  Hơn hai thiên niên kỷ rưỡi đã trôi qua, nhưng những mẩu sarīra-dhātu ‒ tro xương kết tinh sau lễ trà-tỳ Đức Phật ‒ vẫn thu hút lòng kính tín của Phật tử khắp Á-Áo. Khác với mọi di sản vật thể, Xá lợi vừa là bằng chứng lịch sử về Đức Thế Tôn lịch sử, vừa là “pháp khí” gợi nhắc vô thường cho người tu. Việc khảo cứu bài bản các kinh Pāli, chú giải và chứng cớ khảo cổ giúp chúng ta thoát khỏi huyền thoại sai lệch, đồng thời nhận ra thông điệp “Pháp thân bất hoại” qua chính di vật hữu hình.

  2. Thuật ngữ Pāli then chốt

  Nhóm	Tên Pāli	Giải nghĩa (lược dịch)
  Thân Xá lợi	Sarīrika-dhātu	Hài cốt, hạt tinh thể sau hỏa táng (Thư Viện Tri Thức)
  Vật dụng	Paribhogika-dhātu	Đồ dùng & địa điểm gắn với Phật (bát, y, Bồ-đề) (Thư Viện Tri Thức)
  Tượng trưng	Uddesika-dhātu	Ảnh tượng, phù điêu thay thế khi không có thân cốt (Thư Viện Tri Thức)
  Pháp thân	Dhammakāya-dhātu	Giới-Định-Tuệ, “xá lợi tinh thần” nương giáo pháp

  Từ dhātu đồng thời hàm nghĩa “nguyên tố” (đất-nước-lửa-gió) và “thánh tích”; kinh điển Pāli không hề dùng khái niệm “ngọc xá lợi” theo nghĩa dân gian hậu kỳ.

  3. Cơ sở kinh điển về Xá lợi

  1. Mahāparinibbāna-sutta (DN 16) mô tả bệnh duyên, lễ trà-tỳ và phân chia tám phần xá lợi (Access to Insight).

  2. Vinaya, Cullavagga XI lập quy chế dựng tháp cetiya tôn trí xá lợi (Thư Viện Tri Thức).

  3. Dhammapada-aṭṭhakathā I.32 ghi chuyện Bà-la-môn Dona xin tro để xây tháp.

  4. Thūpavaṃsa, Mahāvaṃsa tường thuật vua Aśoka khai quật bảy tháp và chia xá lợi cho 84 000 bảo tháp (Wikipedia).

  5. Apadāna ca tụng công đức cúng dường tháp, ví một hoa cúng tháp đem lại “thiên phúc” vô số kiếp (static.sariputta.com).

  Những nguồn này tạo bộ khung học thuật, giúp đối chiếu với khảo cổ học hiện đại.

  4. Diễn biến lễ trà-tỳ và phân chia xá lợi (DN 16)

  Sau khi nhập Niết-bàn tại Kusinārā, nhục thân Đức Phật được quấn 500 lớp vải, đặt trong quan ngọc. Lửa hỏa táng chỉ bùng lên khi tôn giả Mahākassapa và 500 A-la-hán đảnh lễ. Tám cộng đồng ‒ Malla (Kusinārā và Pāvā), Licchavī (Vesālī), Sākiyā (Kapilavatthu), Koliyā (Rāmagāma), Bulī (Allakappa), Moriyā (Pipphalivana), Magadha (Rājagaha) và Bà-la-môn Dona ‒ tranh nhau giữ xá lợi. Dona làm trọng tài, chia tám phần bằng nhau, riêng mình nhận bình đựng; tro tàn được Moriyā xin, thành phần thứ mười (Access to Insight).

  5. Tám tháp nguyên thủy

  Địa điểm	Bộ tộc	Bang/Quốc gia nay	Ghi chú khảo cổ
  Rājagaha	Magadha	Bihar, Ấn Độ	Gò gạch trong công viên Venuvan
  Vesālī	Licchavī	Bihar	Di chỉ tháp Vishwa Shanti
  Kapilavatthu	Sākiyā	Lumbini, Nepal	UNESCO bảo tồn
  Allakappa	Bulī	Bihar	Vị trí suy đoán
  Rāmagāma	Koliyā	Uttar Pradesh	Tháp duy nhất Aśoka không khai quật (Ryi)
  Kusinārā	Malla	Uttar Pradesh	Hầm xá lợi khai quật 1876
  Pāvā	Malla	Deoria, Ấn Độ	Mô đất nhỏ
  Vethadīpa	Bà-la-môn	Piprahwa	Hộp đá khắc “Sarīra-dhātu” phát hiện 1898 (Wikipedia, THE PIPRAHWA PROJECT)

  Khám phá Piprahwa là chứng cứ khảo cổ sớm nhất xác nhận “xá lợi Phật thật”, vì trên hộp đá có dòng khắc Brāhmī: “Sukītibhātiya-Bhagavato-Sāti-parinirvāṇa-dhātu”.

  6. Vua Aśoka và đại nghiệp “84 000 tháp”

  Khoảng năm 250 TCN, Đại đế Aśoka khai quật bảy tháp, phân xá lợi thành 84 000 phần để dựng tháp khắp Jambudīpa (Ấn Độ và Trung-Á) nhằm củng cố “đế chế Pháp tài”. Sử truyện Mahāvaṃsa ghi rõ việc phái đoàn tôn giả Mahinda mang xá lợi và cành cây Bồ-đề sang Sri Lanka dựng Thūpārāma ‒ tháp xá lợi đầu tiên ngoài Ấn Độ (Wikipedia, ccbs.ntu.edu.tw).

  7. Khảo cổ học hiện đại

  Ngoài Piprahwa, các phát hiện lớn gồm:

  • Sanchi Tháp 1 (Madhya Pradesh): bình pha lê đựng xương hai đại đệ tử Śāriputta & Moggallāna; tấm vàng khắc Pāli.

  • Bharhut & Amarāvatī: phù điêu “Chiến tranh xá lợi” minh họa cuộc phân chia, niên đại thế kỷ I TCN (Wikipedia).

  • Rāmagrāma ‒ tháp duy nhất còn nguyên trạng thời Phật, khảo sát địa vật lý 2023 xác nhận gò chứa cấu trúc gạch cổ cấp-I (Ryi).

  Phân tích quang phổ (2019) của hạt “ngọc xá lợi” cho thấy 80 % hydroxy-apatite, phù hợp cấu trúc men răng người ‒ khớp miêu tả “hạt trong suốt” của kinh tạng.

  8. Ý nghĩa tín ngưỡng & triết lý

  Xá lợi không chỉ kích hoạt saddhā (đức tin) nơi Phật tử; các bài Vandana dạy:

  “Vandāmi cetiyaṃ sabbaṃ, sārīrikadhātu mahā-Bodhiṃ …”
  “Con đảnh lễ mọi bảo tháp, thờ thân xá lợi, cây Bồ-đề vĩ đại …” (static.sariputta.com)

  Tụng kệ này được Luật tạng xem là thiện hạnh ngang cúng dường tứ sự. Apadāna nêu ví dụ: chỉ một cành hoa dâng tháp, người cúng hưởng phước thiên kiếp.

  Về triết học, các luận sư Abhidhamma nhấn mạnh: Xá lợi gợi nhắc sự vô thường (anicca) của sắc thân, khuyến khích chuyển hóa tâm để đạt “Xá lợi rốt ráo” là Giới-Định-Tuệ (Dhammakāya-dhātu).

  9. Phân loại Xá lợi dưới lăng kính Vi Diệu Pháp

  1. Sarīrika-dhātu: xương, răng, tóc. Kinh ghi xương Phật “đỏ như hạt gạo, trong suốt như pha lê” do lửa đại định thiêu hết tạp chất.

  2. Paribhogika-dhātu: Y, bát, cây Bồ-đề, tôn tượng dấu chân.

  3. Uddesika-dhātu: Thánh tượng tạc sau này khi không sở hữu thân cốt, vẫn được xem “xá lợi pháp tướng”.

  4. Dhammakāya-dhātu: Pháp thân; người “thấy Pháp là thấy Như Lai” (Sn v.353).

  Phân loại này xuất hiện trong Kathāvatthu-aṭṭhakathā và truyền thống tụng Vammika-sutta (MN 23) khi giảng bốn hạng tháp cetiya.

  10. Những bảo tháp lớn nổi tiếng chứa xá lợi

  Tháp	Quốc gia	Niên đại	Đặc điểm
  Ruwanwelisaya	Sri Lanka	140 TCN	Thờ một drona (≈ 2 lít) xá lợi, khối lượng lớn nhất thế giới (Colombo Dhamma Friends)
  Shwedagon	Myanmar	TK VI SCN (trùng tu TK XV)	Gồm tám sợi tóc Phật theo truyền thuyết
  Borobudur	Indonesia	TK IX SCN	Mô phỏng núi Tu-di; trong tháp chính có xá lợi (hiện lưu Bảo tàng Quốc gia Jakarta)
  Phra Pathom Chedi	Thái Lan	TK IV – XI	Cao 120 m; khai quật được bình đồng khắc Pāli
  Dalada Maligawa	Sri Lanka	TK XVII	“Pháo đài răng” ‒ nơi bảo vệ quyền vương của đảo quốc

  Các tháp này minh hoạ cách kiến trúc tháp (anda, harmikā, chatra) phát triển từ mô hình gò đất sơ khai tại Kusinārā sang hình bán cầu gạch-đá có lan-can và tán dù nhiều tầng.

  11. Kết luận: từ di vật hữu hình đến Pháp thân vô hình

  Hành trình của xá lợi ‒ từ làng Kusinārā nhỏ bé đến Ruwanwelisaya rực vàng, từ hộp đá Piprahwa đến bảo táp Shwedagon ‒ phản chiếu:

  1. Giá trị lịch sử-khảo cổ: cung cấp mốc niên đại, giúp đối chiếu truyền thuyết với thực địa.

  2. Giá trị văn hoá-nghệ thuật: hình thành kiến trúc tháp và mỹ thuật Phật giáo suốt châu Á.

  3. Giá trị tâm linh: khơi dậy tín tâm, dẫn người chiêm bái hướng về Bát Chánh Đạo.

  4. Thông điệp cốt lõi: Xá lợi vật chất cuối cùng cũng sẽ hoại diệt; chỉ Pháp là “xá lợi tối thượng”, đúng như lời Phật dạy “Dhammaṃ passati so maṃ passati – Ai thấy Pháp là thấy Ta.”

  Hướng nghiên cứu tương lai gồm: định tuổi đồng vị chưa khai quật, so sánh quan niệm xá lợi giữa Nam-Bắc truyền, và giải mã khoa học hiện tượng “ngọc hoá” sau hỏa táng. Dẫu kết quả ra sao, thông điệp “vô thường, vô ngã” nơi tro xương của bậc Đại Giác Ngộ vẫn mãi soi đường cho hành giả.

  ---

  TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH

  • Kinh Mahāparinibbāna-sutta (DN 16), bản dịch Sister Vajira & Francis Story, Access to Insight. (Access to Insight)

  • Vinaya Piṭaka, Cullavagga XI, bản dịch Rhys Davids. (Thư Viện Tri Thức)

  • Mahāvaṃsa & Thūpavaṃsa (TK V SCN), Chronicle of Sri Lanka. (Wikipedia)

  • Dāṭhāvaṃsa – Truyền kỳ Xá lợi Răng. (Wikipedia)

  • Khảo cổ Piprahwa Relic Urn, báo cáo 1898 & trang “The Piprahwa Project”. (Wikipedia, THE PIPRAHWA PROJECT)

  • Từ điển Pāli Wisdomlib: mục Sarīrika-dhātu. (Thư Viện Tri Thức)

  • Kệ Vandāmi Cetiyaṃ – tuyển tập Vandana Pāli. (static.sariputta.com)

  • Nghiên cứu Rāmagrāma Stupa & relics (Yakir 2023). (Ryi)

  • Bài “Ruwanweli Maha Seya” – SereneColombo. (Colombo Dhamma Friends)

  • Strong, J.S. Relics of the Buddha (Princeton, 2004) – Chương 5 “Asoka and the Relics”. (ccbs.ntu.edu.tw)