MỤC LỤC
-
Mở đầu
-
Bối cảnh: Khái niệm Thời gian (kāla) trong Vi Diệu Pháp
-
Vì sao cần tìm hiểu “Thời gian” trong Abhidhamma?
-
“Sát-na” (khaṇa) – đơn vị thời gian cơ bản trong Abhidhamma
-
4.1 Đặc trưng sát-na tâm (cittakkhaṇa)
-
4.2 Đặc trưng sát-na sắc (rūpakkhaṇa)
-
-
Các phân chia thời gian khác: Quá khứ, hiện tại, vị lai
-
Tính tương đối của thời gian trong Vi Diệu Pháp
-
6.1 Tốc độ sinh–diệt của danh và sắc
-
6.2 Sự chênh lệch sát-na tâm và sát-na sắc
-
-
Thời gian và quan niệm “vô thường”
-
Thời gian “chủ quan” của tâm và “khách quan” của thế giới
-
Ví dụ minh họa: Một khoảnh khắc tư duy, hàng nghìn sát-na sinh diệt
-
Ảnh hưởng hiểu biết về thời gian đến tu tập
-
10.1 Chánh niệm, nhận biết “từng khoảnh khắc”
-
10.2 Thấy thân – tâm chỉ “trôi” trong dòng thời gian nhanh, vô thường
-
10.3 Xả dính mắc “quá khứ” hay “tương lai”
-
-
Một số câu hỏi thường gặp
-
11.1 “Một sát-na” bằng bao nhiêu “giây” khoa học?
-
11.2 Vậy “thời gian” có thật tồn tại hay chỉ quy ước?
-
11.3 Quán “thời gian” trong thiền thế nào?
-
-
Kết luận
1. MỞ ĐẦU
Trong Phật giáo Nguyên Thủy, việc quán chiếu vô thường – khổ – vô ngã đóng vai trò trung tâm để hành giả thức tỉnh, xả chấp “ta,” “của ta,” đạt giải thoát. Một “chìa khóa” giúp thấy rõ vô thường là “Thời gian.” Bởi lẽ, nhận thức về “thời gian” (quá khứ, hiện tại, tương lai) và “khoảnh khắc” (sát-na) khiến ta ý thức được mọi pháp trôi lăn nhanh chóng, không bền. Vi Diệu Pháp (Abhidhamma) đã mổ xẻ thời gian ở cấp độ vi mô: “sát-na tâm,” “sát-na sắc,” để hành giả hiểu thật sâu: “Tất cả” trôi qua “chớp nhoáng,” không có gì trường tồn.
Bài 74 sẽ:
-
Nêu khái niệm “Thời gian” trong Abhidhamma.
-
Giải thích “sát-na” (khaṇa) tâm và sắc, phân chia “quá khứ – hiện tại – vị lai” thế nào.
-
Chỉ cách “thời gian” liên quan vô thường, khổ, vô ngã => hỗ trợ thiền quán, xả chấp, đến giải thoát.
2. BỐI CẢNH: KHÁI NIỆM THỜI GIAN (KĀLA) TRONG VI DIỆU PHÁP
Kinh tạng nói nhiều về “giây phút” (khaṇa) – “khoảnh khắc” hay “sát-na.” Vi Diệu Pháp (Abhidhamma) còn phân tích:
-
Tâm (danh) có “tuổi thọ” cực ngắn (1 “sát-na tâm”).
-
Sắc (rūpa) sống “lâu” hơn tâm (cỡ 17 “sát-na tâm”?).
-
Danh–sắc “sinh–diệt” liên tục.
Chính khái niệm “thời gian” ở đây khác khái niệm thời gian tuyến tính (giây, phút, giờ…) của khoa học. Abhidhamma tập trung “mổ xẻ” thời gian “cấp độ vi mô” – “sát-na,” để chỉ vô thường triệt để.
3. VÌ SAO CẦN TÌM HIỂU “THỜI GIAN” TRONG ABHIDHAMMA?
-
Trợ quán vô thường: Thấy “một” sát-na tâm “diệt,” “kế” “sinh,” => chuỗi liên tục.
-
Giúp hiểu “danh–sắc” “không” dừng => xả chấp “tôi.”
-
Ứng dụng thiền quán: Bắt “khoảnh khắc” khởi phiền não => kịp thời “buông.”
4. “SÁT-NA” (KHAṆA) – ĐƠN VỊ THỜI GIAN CƠ BẢN TRONG ABHIDHAMMA
4.1 Đặc trưng sát-na tâm (cittakkhaṇa)
Tâm (citta) khởi lên, tồn tại chớp nhoáng, diệt ngay, tiếp tâm mới. Mỗi cittakkhaṇa “chỉ” 1/1.000 giây hay ngắn hơn, tuỳ cách biểu. Vi Diệu Pháp: Tâm có “sinh, trụ, diệt.” => Thời gian “tồn tại” ~ 1 “sát-na,” rồi đổi tâm khác.
4.2 Đặc trưng sát-na sắc (rūpakkhaṇa)
Sắc “sống” lâu hơn tâm (khoảng 17 lần?). Từng “nhóm sắc” (kalāpa) “hiện,” trụ chút “dài” hơn tâm, rồi diệt. Vẫn rất nhanh, “chớp nhoáng,” => hoại.
5. CÁC PHÂN CHIA THỜI GIAN KHÁC: QUÁ KHỨ, HIỆN TẠI, VỊ LAI
Abhidhamma nhấn “hiện tại” = “pháp đang diễn ra.” “Quá khứ” = “pháp đã diệt.” “Vị lai” = “pháp chưa sinh.” Mỗi sát-na “cũ” => trở thành “quá khứ,” “sát-na” sắp => “vị lai.” Tất cả “bật tắt” cực nhanh.
6. TÍNH TƯƠNG ĐỐI CỦA THỜI GIAN TRONG VI DIỆU PHÁP
6.1 Tốc độ sinh–diệt của danh và sắc
-
Danh (tâm) “một” chu kỳ ~ 1 sát-na.
-
Sắc (rūpa) “một” chu kỳ ~ 17 tâm sát-na (theo một số luận giải). => “Bề ngoài,” sắc “chậm” hơn.
6.2 Sự chênh lệch sát-na tâm và sát-na sắc
Tâm thay đổi “nhanh,” nên ý nghĩ “chạy” liên tục. Sắc “đổi” vẫn nhanh so khái niệm thường, song “chậm” hơn tâm. => Hiểu “thời gian” là do “tâm” ghi nhận “chuyển” “sắc,” chứ “không” thực thể cố định.
7. THỜI GIAN VÀ QUAN NIỆM “VÔ THƯỜNG”
Chân đế: Mỗi pháp “sinh – trụ – diệt” cực nhanh => “vô thường.” Thời gian “chính” là “cách” ta đánh dấu “một chuỗi sinh–diệt.” Nhờ quán “thời gian vi mô,” ta thấy “không gì trường tồn,” -> dứt “thường kiến.”
8. THỜI GIAN “CHỦ QUAN” CỦA TÂM VÀ “KHÁCH QUAN” CỦA THẾ GIỚI
Abhidhamma phân “thời gian tâm” (tâm diệt sinh) và “thời gian sắc” (sát-na sắc) => Xét “tâm – sắc” “không” khớp, nhưng cả hai vẫn vô thường. “Khách quan” (lịch, giờ) chỉ quy ước xã hội; “thực tế” vi mô “mỗi” pháp “có” chu kỳ riêng. => Tất cả “giả lập” “thời gian.”
9. VÍ DỤ MINH HỌA: MỘT KHOẢNH KHẮC TƯ DUY, HÀNG NGHÌN SÁT-NA SINH DIỆT
Anh A ngồi, chợt “nhớ việc,” “suy nghĩ” ~ 1 giây, => Tâm “trôi” hàng trăm/ nghìn “sát-na.” Thân “chuyển” theo, rung rung. Trong 1 giây “đó,” vô số “sát-na sắc” “đã” diệt. => Thời gian “ngắn,” mà “thực” “bao” sinh–diệt “tinh vi.”
10. ẢNH HƯỞNG HIỂU BIẾT VỀ THỜI GIAN ĐẾN TU TẬP
10.1 Chánh niệm, nhận biết “từng khoảnh khắc”
Truyền thống “thiền” dạy: “An trú hiện tại.” Quá khứ “đã diệt,” tương lai “chưa sinh.” Tâm “hay” phóng. Ý thức “sát-na” => bớt loạn, sâu định.
10.2 Thấy thân – tâm chỉ “trôi” trong dòng thời gian nhanh, vô thường
Bớt “chấp” “ta bền,” bớt “sợ” thay đổi. Đau khổ? Nhớ “chút,” nó diệt. Hạnh phúc? Cũng “tạm.” => Xả tham/ sân, an bình.
10.3 Xả dính mắc “quá khứ” hay “tương lai”
Nhiều người “ôm” quá khứ, “lo” tương lai => khổ. Thấy Abhidhamma: Quá khứ “đã diệt,” tương lai “chưa,” hiện tại “một sát-na” => “cũng” đi. => Tâm “buông,” nhẹ.
11. MỘT SỐ CÂU HỎI THƯỜNG GẶP
11.1 “Một sát-na” bằng bao nhiêu “giây” khoa học?
Không có con số “chính xác,” chỉ ước: 1 sát-na tâm = cỡ 1/1.000 giây, hay 1/ 10^(-13)? Tùy nguồn. Mục đích: thấy “vô cùng nhanh,” chứ không “cố” đồng bộ vật lý.
11.2 Vậy “thời gian” có thật tồn tại hay chỉ quy ước?
Phật giáo: “Thời gian” là khái niệm diễn tả “dòng sinh–diệt.” Chính “pháp” sinh–diệt, ta quy ước “trước–sau.” Bản chất “vô ngã,” “không” một thực thể thời gian độc lập.
11.3 Quán “thời gian” trong thiền thế nào?
Thường nhìn “sinh–diệt” của hiện tượng (hơi thở, xúc chạm, ý nghĩ) => “khoảnh khắc” khởi lên, diệt. Chánh niệm bám “thực tại,” => thấy vô thường, xả chấp, giải thoát.
12. KẾT LUẬN
“THỜI GIAN TRONG ABHIDHAMMA” (Bài 74) khái quát cách Vi Diệu Pháp phân tích thời gian “vi mô”: Tâm (danh) “một” sát-na ngắn, Sắc (rūpa) “sống” lâu hơn chút, song đều vô thường, “sinh–trụ–diệt” cực nhanh. Bề ngoài chúng ta thấy “giờ, ngày, năm,” thật ra giả lập. Mỗi “sát-na” chớp nhoáng, “không” gì cố định.
Ý nghĩa:
-
Nhìn “thân – tâm” = dòng sinh–diệt từng sát-na, bớt “chấp ta bền.”
-
Thời gian “bất khả” nắm giữ, khái niệm “quá khứ – hiện tại – vị lai” chỉ là “cách diễn tả,” rời “bám” => tâm an.
-
Ứng dụng thiền quán: “sát-na” => “bám” hiện tại, quán vô thường => diệt tham/sân => giải thoát.
Tóm lại, Vi Diệu Pháp dạy: Thời gian “chỉ” “một quy ước,” mỗi pháp danh – sắc “sinh–diệt” liên hồi, không tự tính. Hành giả thấy vậy => xả “ngã,” “bớt” dính “quá khứ–tương lai,” an trú “hiện tại,” đẩy sâu Giới – Định – Tuệ, rời “ảo tưởng thường hằng,” đạt Niết Bàn chấm dứt khổ.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét